De rijkste schatten zijn altijd goed verborgen. De Cappella Brancacci in de kerk van Santa Maria del Carmine in Firenze vormt hierop geen uitzondering. De kerk heeft een lange en donkere geschiedenis, maar wie zou kunnen vermoeden welke onvermoede schat, welk artistiek, filosofisch en historisch meesterwerk van de renaissance achter de muren van deze kerk besloten ligt als je op de Piazza della Carmine voor die sobere en ietwat trieste onafgewerkte gevel staat?

De Basilica di Santa Maria del Carmine ligt in de wijk Oltrarno in Firenze. De kerk is vooral bekend om de fresco’s op de muren van de Cappella Brancacci, een van de zijkapellen van de kerk. De Brancacci-kapel bevindt zich aan het einde van het rechter dwarsschip van de Santa Maria del Carmine.

In de 18e eeuw werd de kerk door een brand verwoest. De Brancaccikapel bleef hierbij echter op wonderbaarlijke wijze gespaard dankzij de actieve tussenkomst van een Florentijnse edelvrouw die zich krachtig verzette tegen het afdekken van de fresco's.

De fresco's van Masaccio en Masolino, die beschouwd wordt als het beginpunt van de nieuwe stijl in de renaissanceschilderkunst, bleven zo bewaard. De frescocyclus werd voltooid door Filippino Lippi en werd bestudeerd en bewonderd door de grootste Florentijnse kunstenaars van alle generaties. Michelangelo, maakte bijvoorbeeld enkele kopieën van fresco's van Masaccio.

De in 1990 gerestaureerde fresco's stellen de erfzonde en scenes uit het leven van Petrus voor. Het altaarstuk van de Madonna van de Karmel of Madonna del Popolo boven het altaar, uit de tweede helft van de 13e eeuw, wordt toegeschreven aan de Maestro della Madonna del Carmine [4].

De bouw van de kerk van Santa Maria deI Carmine werd in 1268 ondernomen op instigatie van de karmelietenorde. Aan het einde van de 14e eeuw, in 1367 verwierf de familie Brancacci de kapel. Maar pas met Felice di Michele Brancacci, een rijke zijdehandelaar en hoofdrolspeler in het Florentijnse politieke leven, werd de kapel een belangrijk artistiek centrum van de renaissance. In 1424 gaf hij Masolino da Panicale en Masaccio de opdracht de kapel te versieren met een voorstelling van het leven van de heilige Petrus. In 1428 reisde Massaccio naar Rome voor een pauselijke opdracht. Masaccio stierf er op mysterieuze wijze, maar zijn bijdrage aan de fresco's, hoewel onvoltooid, blijft cruciaal.
In 1434 werd Felice di Michele Brancacci uit Firenze verbannen. De Karmelieten verwijderden de delen van de fresco’s waarop leden van de familie Brancacci afgebeeld waren, als een damnatio memoriae. In 1460 vernietigden de broeders Karmelieten Masaccio's Kruisiging van Petrus onder het glasraam en plaatsten er het altaar met de Madonna van het Volk, een 13de-eeuws paneel. De kapel was in 1460 herwijd aan de Madonna del Popolo. Boven het altaar werd een dertiende-eeuws paneel met de Madonna de Popolo opgehangen waarvan de maker onbekend is en dat soms werd toegeschreven aan Coppo di Marcovaldo (ca. 1225-1276).

Pas in 1480, bijna vijftig jaar na de dood van Masaccio voltooide Filipino Lippi in vijf jaar tijd de frescocyclus.

De frescocyclus begint met de Verzoeking van Adam en Eva van Masolino, aan de overzijde gevolgd door Masaccio's Verdrijving uit het Aards Paradijs. Daarna volgen de scenes met de verhalen over Petrus, die geschilderd werd in een oranje en blauwe tuniek en afgebeeld als een volwassen man met een grijze baard. Een keuze die door de drie schilders is gerespecteerd om continuïteit te creëren tussen de fresco's.

De Verhalen beginnen met Il tributo (de Betaling van het Tribuut, Masaccio), waarin Jezus Petrus opdraagt een vis te vangen waarin hij zilveren munten zal vinden om belasting te betalen. De scène gaat vervolgens over naar La predica di San Pietro (de Preek van Petrus, Masolino) en Il battesimo dei neofiti (de Doop van de Neofieten, Masaccio), die elkaar opvolgen als scènes uit een film.
Daarna begint een reeks over de verrichte wonderen: La guarigione dello zoppo e la resurrezione di Tabita (De genezing van de kreupele en de wederopstanding van Tabitha, Masolino), La resurrezione del figlio di Teofilo e San Pietro in cattedra (De wederopstanding van de zoon van Theophilus en Petrus op de troon, Masaccio), San Pietro risana con l’ombra (Petrus geneest de zieken met zijn schaduw, Masaccio) dat zich afspeelt in de steegjes van Firenze en La distribuzione dei beni e la morte di Anania (De aalmoezenuitdeling en de dood van Ananias dat zich afspeelt in de straten van Rome (Masaccio)).

Tenslotte wordt het laatste deel van het Leven van Petrus verteld, dat vijftig jaar na de eerste fresco's door Filippino Lippi gerealiseerd werd. Het begint met La disputa dei Santi Pietro e Paolo con Simon Mago e la crocifissione di San Pietro (Het geschil met Simon Mago en de kruisiging van Petrus). Hier worden Sandro Botticelli, Antonio del Pollaiolo, Dante Alighieri en Filippino Lippi zelf afgebeeld als personages van het vertelde moment, net als een zelfportret van Filippino Lippi uiterst rechts. Daarna volgen San Pietro visitato in carcere da San Paolo (Petrus wordt bezocht in de gevangenis door Paulus) en San Pietro liberato dal carcere (de Bevrijding van Petrus uit de gevangenis).

Affrescchi Cappella Brancacci, Santa Maria del Carmine

Registro mediano

1 - Masolino, La tentazione di Adamo ed Eva (pilastro di destra)

2 - Masaccio, La cacciata di Adamo ed Eva dal Paradiso terrestre (pilastro di sinistra)

3 - Masaccio, Il tributo

4 - Masolino, La predica di San Pietro

5 - Masaccio, Il battesimo dei neofiti

6 - Masolino, La guarigione dello zoppo e la resurrezione di Tabita

Registro inferiore

7 - Masaccio, La distribuzione dei beni e la morte di Anania

8 - Masaccio, San Pietro risana con l’ombra

9 - Filippino Lippi, San Pietro visitato in carcere da San Paolo

10 - Masaccio e Filippino Lippi, La resurrezione del figlio di Teofilo e San Pietro in cattedra

11 - Filippino Lippi, San Pietro liberato dal carcere

12 - Filippino Lippi, La disputa dei Santi Pietro e Paolo con Simon Mago e la crocifissione di San Pietro

 

De cyclus begint met de scène van de Tentazione di Adamo ed Eva (de Verzoeking van Adam en Eva) door Masolino, in een hoge en smalle lijst op de zuil rechts die de kapel begrenst. Deze scène en de symmetrische scène aan de andere kant (de Verdrijving uit het Paradijs) zijn de antecedenten van het verhaal en tonen het moment waarop de mens zijn trouw en vriendschap met God verbreekt, een breuk die later door Christus zou worden verzoend na bemiddeling van Petrus°.
In het fresco staat Adam die naast Eva en lijkt haar met afgemeten gebaren aan terwijl zij op het punt staat in de verboden vrucht te bijten van de boom waarop zij haar arm rust, en die de slang haar zojuist heeft aangeboden. De slang heeft een zeer geïdealiseerd hoofd met dik blond haar.
Het is een hoofse scène, met gebaren en stijl naar het hoofse klimaat van de late gotiek.
Het gebladerte, dat in de 17e eeuw was toegevoegd om de naakte lichamen te bedekken, is bij de restauratie van 1990 verwijderd.

Aan de andere kant van de kapel, als het ware in spiegelbeeld, bevindt zich de andere scène uit de Genesis, met de Verdrijving uit het Aards Paradijs, het meesterwerk van Masaccio.

2 - Cacciata dal Paradiso Terrestre (Masaccio)

In de Verdrijving uit het Paradijs of de Cacciata dei progenitori dall'Eden, dat een echte breuk vormt met de laatgotische stijl van het verleden, is Masaccio's kalmte uit de andere fresco's verdwenen en worden de personages afgebeeld in sombere wanhoop en vertwijfeling. Ze gaan gebukt onder de engel die hen met zijn getrokken zwaard met dwingende wil verdrijft uit het paradijs, met een intensiteit die tot nu toe ongekend is in de schilderkunst°.

In hun streven naar naturalisme werden schilders in het begin en het midden van de vijftiende eeuw geholpen door de anatomische ontdekkingen van beeldhouwers als Donatello en door de nieuwe wetten van het perspectief die door Brunelleschi waren geformuleerd. Net als in de architectuur en de beeldhouwkunst was het de Florentijnse school die het voortouw nam in de schilderkunst. Masaccio was de eerste die de nieuwe mogelijkheden in perspectief benutte, met name in het fresco van de Trinità (Drie-eenheid) in Santa Maria Novella, maar hij paste het ook toe in het menselijk lichaam en bijvoorbeeld in de verkorte weergava van de Engel hier in de Verdrijving uit het Paradijs.

De zeer sterke plasticiteit van de lichamen, vooral die van Adam, geeft een ongekende diepte aan de figuren die stevig op de grond staan, waarop de schaduwen van de hevige verlichting die de lichamen vormgeeft, worden geprojecteerd.

Adam en Eva lijken uit de muur tevoorschijn te komen, badend in het scherpe licht dat van rechts komt, zoals het licht ook in werkelijkheid rechts uit het raam de kapel binnenvalt. Adam loopt gebogen, zijn hoofd angstig voorovergebogen, de dorre woestijn van de wereld in. De lichamen zijn opzettelijk massief, lomp, realistisch, met een paar fouten (zoals Adams enkel) die alleen maar bijdragen aan de expressieve directheid van het geheel °.

Masaccio, Cacciata dei progenitori dall'Eden, dettaglio della testa di Adamo, La Cappella Brancacci, Santa Maria del Carmine, Firenze

Masaccio, Cacciata dei progenitori dall'Eden, dettaglio della testa di Eva

Masaccio, Cacciata dei progenitori dall'Eden, particolare dell’angelo

Rechts van de Cacciata gaat het verhaal in het bovenste register van de linkerwand verder met de grote scène van de Betaling van het Tribuut, en fresco dat algemeen erkend wordt als een van de hoogste uitingen van Masaccio's kunst.

3 - Il Pagamento del tributo

Onmiddellijk na de Verdrijving uit het Paradijs schilderde Masaccio Il Pagamento del tributo, waarin hij drie handelingen van de betaling van de heffing naast elkaar schilderde. Het fresco wordt gedateerd in 1425 en werd uitgevoerd in 32 'giornate'.
In het midden van het fresco staat Jezus, die, aangekomen met zijn apostelen in de stad Kafarnaüm, door een Romeinse soldaat wordt tegengehouden om een tribuut te betalen. Het fresco illustreert de episode uit het Mattheüsevangelie (Mattheüs 17:24-27) waarin Petrus aan Jezus vraagt of het legitiem is om belasting te betalen aan de Romeinen, in aanwezigheid van de Romeinse tollenaar zelf. Jezus antwoordt door te zeggen "aan Caesar te geven wat van Caesar is en aan God wat van God is" en wijst Petrus op de oever van het meer waar hij een vis zal vinden in wiens bek een zilveren munt zit waarmee hij de belasting kan betalen. Deze scène is links afgebeeld, uiterst rechts op het doek zien we de de betalingsscène.
Emblematisch in de groep van apostelen is de figuur rechts, gekleed in bordeauxrood, die met een mop en baard zeer goed in zijn gelaatstrekken uitkomt. Volgens sommigen zou dit Masaccio's zelfportret kunnen zijn (dat anderen in plaats daarvan identificeren in de scène hieronder), terwijl anderen het aanduiden als een mogelijk portret van de opdrachtgever Felice Brancacci°.

4 - Masolino, La predica di San Pietro

Het volgende tafereel staat op hetzelfde register, op de muur achter het altaar, en toont de Prediking van Petrus door Masolino, die het in acht giornate uitvoerde. Petrus wordt afgebeeld voor een menigte terwijl hij met een welsprekend gebaar een preek houdt. De uitdrukkingen van de toeschouwers zijn zeer gevarieerd, van de zachte oplettendheid van de gesluierde non op de voorgrond, over de loomheid van het jonge meisje en de oude man met de baard, tot de angst van de vrouw op de achtergrond, van wie alleen de fronsende ogen zichtbaar zijn. De bergen lijken zich voort te zetten uit de vorige scène van het eerbetoon, in een ruimtelijke eenheid die Masaccio eigen is.

De drie hoofden van jonge mannen achter de heilige zijn waarschijnlijk portretten van tijdgenoten, net als de twee broeders rechts, en werden eerder toegeschreven aan Masaccio°.

Masolino, La predica di San Pietro, Cappella Brancacci, Santa Maria del Carmine, Firenze

5 - Masaccio, Il battesimo dei neofiti

Verder naar rechts, achter het raam, staat Masaccio's Il battesimo dei neofiti (Doop van de Bekeerlingen). De scene speelt zich af in een vallei tussen steile heuvels. De lichtinval komt van links, omdat het raam zich aan die kant bevindt.

Enkele jonge mannen bereiden zich voor om het doopsel van Petrus te ontvangen: een knielt in de rivier en ontvangt het met gevouwen handen (met een lichaam van verbluffend gemodelleerde anatomie), een reeds ontkleed wacht, zich met zijn armen bedekkend terwijl hij rilt van de kou (een figuur van groot realisme geprezen door Giorgio Vasari), een derde trekt zijn kleren uit. Een andere vierde, blootsvoets en met een duidelijk nat hoofd, kleedt zich aan door zijn blauwe tuniek dicht te knopen.

Petrus maakt een energiek en welsprekend gebaar (let op het draaien van de kom in de richting die de kijker het beste uitkomt). Er is een menigte aanwezig, waaronder enkele mogelijk geportretteerde tijdgenoten.

De twee portretten achter Petrus zijn de figuren die sinds 1748 bedekt waren, zodat de restaurateurs konden zien hoe de fresco's er voor de brand en de restauratie uitzagen.

Bijzonder is het gevoel van water en het natte effect op het haar en de lendendoek van de knielende jongen°.

Masaccio was een van de eersten die het lineaire perspectief gebruikte in zijn schilderkunst, evenals de techniek van het verdwijnpunt en het clair-obscur waarmee hij meer realisme wist te bereiken. De perspectieflijnen van La Distribuzione delle elemosine rechts van het altaar en de symmetrische scène San Pietro risana con l’ombra links van het altaar, kwamen oorspronkelijk samen in het midden van de muur, waar zich de Kruisiging van Petrus van Masaccio onder het primitieve raam bevond°.

Masaccio, Il battesimo dei neofiti, affresco nella Cappella Brancacci, Santa Maria del Carmine, Firenze

Masaccio, Il battesimo dei neofiti (particolare due testimoni fiorentini, indossanti il tipico copricapo chiamato mazzocchio)

6 - Masolino, La guarigione dello zoppo e la resurrezione di Tabita

Het volgende, grote fresco in het bovenste register van de rechterwand is van Masolino en toont twee wonderen, de genezing van de kreupele en de opstanding van Tabitha, die volgens de Handelingen respectievelijk in Lydda en Jaffa plaatsvonden, maar hier in dezelfde ruimte zijn samengebracht.

Links zijn Petrus en Johannes te zien die een lamme voor een loggia in perspectief verbeelden. Rechts, aan de rand van een huis, zegent Petrus een Tabitha door haar te reanimeren. Het midden van de scène wordt ingenomen door een uitzicht op het Firenze van die tijd met een plein in perspectief (Piazza della Signoria?), waar gekanteelde huizen met palen tussen de ramen hangen en op de voorgrond twee rijk geklede bourgeoisie voorbij lopen, zonder acht te slaan op wat er om hen heen gebeurt. Het dagelijks leven wordt tot in het kleinste detail verteld, van de voorwerpen die uit de ramen bungelen tot een reeks voorbijgangers op de achtergrond. De rijkdom aan kleuren en de grote aandacht voor sierlijke details (zoals de rijkelijke gewaden en hoofddeksels) staan dicht bij de prachtige stijl van Gentile da Fabriano en konden niet verder verwijderd zijn van de pure en 'sanza ornato' stijl van Masaccio.

De perspectivische precisie van de achtergrond bracht Roberto Longhi ertoe het ontwerp dit gedeelte toe te schrijven aan Masaccio, een hypothese die nu grotendeels is verworpen. Men ziet hierin eerder een bereidheid van Masolino om zich aan te passen aan Masaccio's vernieuwingen, een beetje zoals in de beeldhouwkunst gebeurde met Lorenzo Ghiberti en Donatello's vernieuwingen°.

Daarna volgt Masaccio's Distribuzione delle elemosine e la morte di Anania (Uitdeling van aalmoezen en de dood van Ananias), dat zich afspeelt tussen de gebouwen. Het illustreert de episode van een vrouw die wordt gestraft omdat zij had geweigerd haar bezittingen te bundelen volgens de vroeg-christelijke gebruiken en een vals inkomen had opgegeven. Deze episode kan ook worden gelezen als een oproep tot onderlinge solidariteit in afwachting van de invoering van het Florentijnse catasto, een nieuwe veelbesproken belastingswet die in 1427 ingevoerd werd.

De scène wordt gekenmerkt door Masaccio's stilistische evolutie, waarbij de expressiviteit van de figuren krachtiger wordt en de achtergrond duidelijker en realistischer wordt gecomponeerd, met minder stereotype architectonische volumes.

8 - Masaccio, San Pietro risana con l’ombra

Ook op de achterwand, onder Masaccio's Il battesimo dei neofiti (Doop van de Bekeerlingen) schilderde Massaccio San Pietro risana con l’ombra. Petrus loopt met Johannes, door de straat en geneest met zijn schaduw een groep zieken: twee staan al opnieuw rechten bedanken hem, één staat op en een vierde, met misvormde benen, zit nog gehurkt op de grond en kijkt schichtig naar de heilige. Masaccio schilderde enkeleportretten van kunstenaars, de figuur met de rode baret is een portret van Masolino, terwijl de figuur van Johannes mogelijk een portret van Masaccio's broer Scheggia is. Daarachter is bebaarde oude man wellicht ene portret van Bicci di Lorenzo, terwijl de man met de rode baret, die zijn staf vasthoudt, is aangeduid als een mogelijk portret van Donatello°.

Onder het marmer van het oude altaar was het deel uiterst links verborgen, met de voortzetting in perspectief van de straat naar een kerk met een prachtige Korinthische zuil en klokkentoren. De architectuur zet zich voort in de vensterbank met een gedurfd optisch effect. Deze scène en de volgende (Uitdeling van aalmoezen) zijn verbonden door strikte formele en perspectivische relaties, met de schuine snede van de composities in de straten van een stad, waarschijnlijk Florence. Sommigen hebben zelfs gespeculeerd dat de straat in deze scène, met het rustieke paleis en de kerk op de achtergrond, Borgo Albizi is (en de verwoeste San Pier Maggiore met zijn klokkentoren), waar bondgenoten van de familie Brancacci woonden°.

Masaccio, San Pietro risana con l’ombra, affresco nella Cappella Brancacci, Santa Maria del Carmine, Firenze

Masaccio, San Pietro risana con l’ombra (particolare dei malati guariti da San Pietro; quello a sinistra unisce le mani, riconoscente; l'uomo con il copricapo rosso si pensa sia Masolino o forse Donatello

9 - Filippino Lippi, San Pietro visitato in carcere da San Paolo

De cyclus gaat verder vanaf links, op de pilaar in het lagere register, met de scène van het bezoek van Paulus aan de heilige Petrus in de gevangenis, een fresco van Filippino Lippi. Petrus kijkt uit het getraliede raam, terwijl de bezoeker met zijn rug naar de toeschouwer staat. Misschien volgde de scène een ontwerp van Masaccio, zoals de perfecte architectonische continuïteit met de aangrenzende scène van de Opstanding van de zoon van Theophilus zou aantonen.

10 - Masaccio e Filippino Lippi, La resurrezione del figlio di Teofilo e San Pietro in cattedra

11 - Filippino Lippi, San Pietro liberato dal carcere

12 - Disputa di Simon Mago e crocifissione di san Pietro

Het grote paneel in het onderste register aan de rechterwand is volledig het werk van Filippino Lippi. Het tafereel speelt zich af buiten de stadsmuren (Rome, herkenbaar aan de piramide van Cestius op de Aureliaanse muur en de gebouwen die buiten de muren oprijzen). Rechts betogen Simon de Magiër en Petrus voor Nero, een heidens afgodsbeeld wordt omvergeworpen aan de voet van de koning.
Links vindt de kruisiging plaats van de heilige, die op het punt staat ondersteboven gekruisigd te worden. Talrijke portretten zijn in dit tafereel vertegenwoordigd: de jongeman met de pet uiterst rechts is Filippino's zelfportret; de oude man met de rode pet in de groep naast Petrus en Simon de Magiër is Antonio Pollaiolo; de jongen die onder de boog staat en de toeschouwer recht aankijkt, is het portret van Sandro Botticelli, een vriend en leraar van Filippino. Sommigen hebben in de figuur van Simon de Magiër een portret van Dante Alighieri willen zien, gevierd als de schepper van de vulgari eloquentia, de illustere volkstaal waar Lorenzo de' Medici en Agnolo Poliziano zich door lieten inspireren.°

Filippino Lippi, Disputa di Simon Mago (particolare con autoritratto)