Giovanni Michelucci (Pistoia, 2 januari 1891 - Firenze, 31 december 1990) was een Italiaans architect en stedenbouwkundige. Hij was een van de belangrijkste Italiaanse architecten van de 20e eeuw, beroemd door onder meer het ontwerp van het station Santa Maria Novella in Firenze en de kerk Autostrada del Sole. Samen met Bruno Sacchi realiseerde hij in Colle di Val d'Elsa het hoofdkantoor van Monte dei Paschi di Siena (1973-1983), waarbij opnieuw verschillende materialen werden gecombineerd en werd getracht een dialoog met de omgeving tot stand te brengen zonder afstand te doen van een hedendaagse architectonische taal.

Stazione Santa Maria Novella in Firenze

In Italië viel de ontwikkeling van de moderne architectuur samen met grootschalige bouwcampagnes onder het bewind van Mussolini. Bij het ontwikkelen van hun architectuur – in het bijzonder  nieuwe stations en postkantoren, maar ook gebouwen voor fascistische politieke organisaties en jeugdbewegingen – zochten architecten als Giuseppe Terragni, Adalberto Libera, Giovanni Michelucci en Luigi Moretti naar een eigentijdse vorm van monumentaliteit die de moderniteit van het land zou uitdrukken[2].
Het uit 1932-35 stammende station Santa Maria Novella in  Firenze is een meesterwerk van het Italiaanse modernisme. Het stationsgebouw werd in 1932 ontworpen door een groep architecten die bekend stond onder de naam Gruppo Toscano [8].

Het was het eerste voorbeeld in Italië van een station dat gebouwd was waarbij de nadruk ligt op functionaliteit en strakke vormen. Hoewel het werk niet in de lijn lag van de architectonische tendensen van het fascistische triomfalisme, werd het geprezen door Mussolini zelf, die, het ontwerp van het station bekijkend, de vormen vergeleek met de fascio littorio of fasces. Niettemin verdeelde de verwezenlijking ervan de culturele wereld tussen ontevreden conservatieven zoals Ugo Ojetti en enthousiaste modernisten, zoals de jonge intellectuelen van het café Le Giubbe Rosse op de Piazza della Repubblica, onder wie Elio Vittorini, Alessandro Bonsanti en Romano Bilenchi.

Het gebouw is betrekkelijk laag gehouden, terwijl de aan het stationsplein gelegen zijde en de oostzijde zijn uitgevoerd is in pietraforte, dezelfde zandsteen die gebruikt werd in de aangrenzende middeleeuwse kerk van Santa Maria Novella, en in de basilica di San Lorenzo, waardoor een zekere mate van harmonie ontstond. In de avondzon kleurt de gevel in een warme gloed.

Het Santa Maria Novella station van Giovanni Michelucci en zijn jonge medewerkers werd in feite een kritisch knooppunt en een conceptueel keerpunt in de architectuur van het fascisme. Het gebouw is een prachtig voorbeeld van Italiaans modernisme, maar heeft weinig te maken met het Italiaanse rationalisme, aangezien het meer beïnvloed is door de Weense architectuur van bijvoorbeeld Adolf Loos en Hoffman. Het is de totale originaliteit van het gebouw die het uitzonderlijk maakt.
Het geheel is ook een van de vroegste voorbeelden van een perfecte vervlechting tussen architectuur en design: denk aan de banken en bagagerekken, die een integraal onderdeel zijn van de zuilen, of de elegante externe klok, die ontworpen werd door Nello Baroni.

Een kleine geschiedenis

In 1931 belastte de minister van Spoorwegen, Costanzo Ciano, de architect Angiolo Mazzoni met de uitwerking van een project voor de opwaardering van het Florentijnse station, dat iets verder van de kerk zou komen te liggen en aan de moderne behoeften van het spoorwegverkeer zou voldoen. Mazzoni's project stuitte echter op veel kritiek, zozeer zelfs dat de stad Firenze in 1932 een prijsvraag moest uitschrijven voor het nieuwe station: de winnaar was een groep architecten, de Gruppo Toscano, gevormd door Pier Niccolò Berardi, Nello Baroni, Italo Gamberini, Sarre Guarnieri, Leonardo Lusanna, onder leiding van Giovanni Michelucci[5] [8]. De overwinning van Michelucci's Toscaanse Groep werd begroet met euforie en werd officieel aangekondigd tijdens de inauguratie van het academisch jaar van de Università di Firenze aan de faculteit van Architectuur. Giovanni Papini, destijds decaan van de faculteit, sprak met enthousiasme van "een totale triomf van de moderne architectuur".

Een halve eeuw later merkte Michelucci scherp op dat "als het station van Firenze alleen maar de overwinning van een nieuwe stijl op het academisme en de fascistische retoriek had vertegenwoordigd, het vandaag een gebouw zou zijn dat even oud en gedateerd is als die polemieken en dat regime waaruit het is voortgekomen".  Dit betekent dat het werk integendeel leeft van zijn eigen kracht, zijn eigen dynamis, die intrinsieke poëtische kracht die het bezielt en regenereert. Zozeer zelfs dat Frank LLoyd Wright, tijdens zijn bezoek aan de stad in 1951, het station van Firenze omschreef als "het meest organische werk in het Italiaanse architectonische panorama".

De ingewikkelde geschiedenis rondom zowel de prijsvraag en bouw van het Santa Maria Novella-station in Firenze als het ontwerp van Michelucci met de Gruppo Toscano, laat zien hoe gecompliceerd de motieven achter de promotie van ‘moderne architectuur’ altijd zijn geweest. Het is heel goed mogelijk, dat de architectonische inventiviteit en weelderigheid van het gebouw het resultaat zijn van juist deze complexiteit.[2]

Op 30 oktober 1935 werd het nieuwe station ingehuldigd in aanwezigheid van de beschermheer van de onderneming, Costanzo Ciano. Op dezelfde dag werd ook de Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze ingewijd.
De volgende dag, 31 oktober 1935, woonde Michelucci in het gezelschap van niemand minder dan Mussolini de openingsplechtigheid bij van de Città Universitaria, waaraan hij een aanzienlijke bijdrage had geleverd. Zoals Francesco Dal Co eens opmerkte is Michelucci waarschijnlijk de enige twintigste-eeuwse architect van wie ooit binnen twee dagen twee fundamentele architectuurprojecten van nationale betekenis werden ingehuldigd [2][6].