Masaccio, Il Pagamento del Tributo, fresco in de Cappella Brancacci, Santa Maria del Carmine, Firenze

De Basilica di Santa Maria del Carmine ligt in de wijk Oltrarno in Firenze en heeft een lange en donkere geschiedenis. De kerk is vooral bekend om de fresco’s in de Cappella Brancacci, een van de zijkapellen van de kerk. De fresco’s in de kapel tonen 15 scènes uit het leven van de apostel Petrus en is een van de mooiste voorbeelden van Florentijnse renaissance schilderkunst.
De fresco cyclus in de Cappella Brancacci begint met de scène Tentazione di Adamo ed Eva, die zich rechts in een hoog en smal paneel bevindt op het breedste deel van de boog die de kapel afbakent. In een symmetrische scène aan de overkant, schilderde Masaccio' de Verdrijving van Adam en Eva uit het Paradijs. De Cacciata dei progenitori dall'Eden toont een beroemde scène uit het Oude Testament, de Verdrijving van Adam en Eva uit de Hof van Eden, uit het boek Genesis.

Rechts van de Cacciata gaat het verhaal in het bovenste register van de linkerwand verder met de grote scène van Il Pagamento del Tributo, een fresco dat algemeen erkend wordt als een van de hoogste uitingen van Masaccio's kunst.

Il Pagamento del Tributo

Het rond 1425 te dateren werk toont een scène uit de Verhalen van Petrus, waarin Jezus hem uitnodigt de door een tollenaar geëiste tol te betalen om de stad Kafarnaüm binnen te mogen. Het is de scène die universeel wordt erkend als een van de hoogste uitingen van de kunst van Masaccio en van de vroege renaissance[1] in het algemeen °.

Geschiedenis

Onmiddellijk na de Verdrijving uit het Paradijs schilderde Masaccio Il Pagamento del Tributo (of de Betaling van de belasting), waarin hij drie handelingen van de betaling van de heffing naast elkaar schilderde. Het fresco werd uitgevoerd in 32 'giornate'°.

In het midden van het fresco staat Jezus, die, aangekomen met zijn apostelen in de stad Kafarnaüm, door een Romeinse soldaat wordt tegengehouden om een tribuut te betalen. Het fresco illustreert de episode uit het Mattheüsevangelie (Mattheüs 17:24-27) waarin Petrus in aanwezigheid van de Romeinse tollenaar zelf aan Jezus vraagt of het legitiem is om belasting te betalen aan de Romeinen. Jezus antwoordt door te zeggen "aan Caesar te geven wat aan Caesar toekomt en aan God wat van God is" en wijst Petrus op de oever van het meer waar hij een vis zal vinden in wiens bek een zilveren munt zit waarmee hij de belasting kan betalen. Deze scène is links afgebeeld, uiterst rechts op het doek zien we de de betalingsscène.
Emblematisch in de groep van apostelen is de figuur rechts, gekleed in bordeauxrood, die met een mop hoed en een baard zeer herkenbaar geschilderd is. Volgens sommigen zou dit een zelfportret van Masaccio kunnen zijn, terwijl anderen het eerder zien als een mogelijk portret van de opdrachtgever Felice Brancacci°.

Historische achtergrond en restauratie

De kapel bevindt zich in de kerk van Santa Maria del Carmine, in de Oltrarnowijk in Firenze. De kapel werd opgericht door de familie Brancacci aan het einde van de 14e eeuw. De rijke koopman Felice Brancacci gaf in 1423 de opdracht om de fresco's met de verhalen van Sint Pieter te schilderen. Masolino en Masaccio werkten er samen aan, hoewel er geen officiële documentatie over de opdracht of de uitvoering van de fresco's bestaat. Via indirecte getuigenissen is bekend dat zij in 1424 zouden zijn begonnen en dat de werken in 1425 door Masaccio alleen werden voortgezet wegens het vertrek van Masolino naar Hongarije. In 1428 vertrok Masaccio naar Rome, waar hij kort daarna zou sterven. De fresco's bleven onvoltooid achter.
Na de verbanning van Brancacci (1436) uit Firenze, die in ongenade was gevallen vanwege zijn anti De' Medici-sympathieën, lieten de broeders van het klooster de portretten van alle personen die met zijn familie verbonden waren, uitwissen en noemden zij in 1460 de kapel naar de Madonna del Popolo, waarbij zij het 13e-eeuwse paneel achter het altaar plaatsten.
Pas in 1481-1483 heeft Filippino Lippi de ontbrekende scènes gerestaureerd en aangevuld.

De fresco's werden bewonderd en bestudeerd door generaties Florentijnse kunstenaars. Michelangelo 'tekende gedurende vele maanden naar de schilderijen van Masaccio in de Carmine', schreef Giorgio Vasari in zijn Vite, hij kopieerde de figuren van Masaccio's Adam en Eva, en uit zijn Tributo.

De fresco's van de Brancacci-kapel dreigden meerdere malen verloren te gaan: in 1680 verzette groothertogin Vittoria della Rovere zich tegen het plan van markies Ferroni om de kapel in barokstijl te verbouwen, maar halverwege de achttiende eeuw werden moderniseringswerkzaamheden uitgevoerd waarbij de schilderingen van het gewelf en de lunetten in de kapel vernietigd werden. Na de brand die het interieur van de kerk in 1771 verwoestte maar de Brancacci kapel spaarde, werd de kapel in 1780 gekocht door de Riccardi, die het altaar en de vloer renoveerden. De fresco's, die in de 19e eeuw waren verwaarloosd, werden in 1904 'afgestoft'. Het was pas bij de restauratie in 1981-1989 werden de heldere en briljante kleuren eindelijk hersteld.

Ook heel belangrijk is de scenische opbouw waarbinnen de drie fasen van de scène zich afspelen. Alles wordt geregeld door perspectief en een natuurlijke observatie, waarbij het landschap summier maar realistisch wordt weergegeven[7]. Rechts staan de stadsmuren met contrasten tussen lege en volle ruimtes. De scènes worden verlevendigd door de aaneenschakeling van opvallende elementen, de uitspringende loggia, de luifels, enz..
Het decor van de arcades is beïnvloed door Donatello's reliëf van Sint Joris die de prinses bevrijdt (1416-1417). De menselijke figuren staan in een halve cirkel om Christus heen.

Het verdwijnpunt waar de lijnen samenkomen ligt precies achter het hoofd van Christus, die zo het middelpunt van de hele voorstelling wordt. Hetzelfde perspectiefschema is ook te vinden op de tegenoverliggende muur, waar Masolino de genezing van de kreupele en de opstanding van Tabitha schilderde, maar daar bevat het verdwijnpunt geen significante elementen, en lijken de verschillende scènes los van elkaar verspreid op het oppervlak.

Masaccio, Il Pagamento del Tributo, 1425, la Cappella Brancacci, Santa Maria del Carmine, Firenze [1]

Deze zeer beroemde scène bestaat uit drie delen, die binnen één enkele scenische ruimte, binnen hetzelfde landschap weergegeven worden. Het landschap op de achtergrond waarin verschillende bergen in de horizon lijken te verdwijnen, wordt onderbroken door een reeks kalende boomstammen, terwijl rechts de gelede stadsmuren liggen met een contrasterend spel van volle en lege ruimten (de uitstekende loggia, de luifels, enz.). Ook ongekend is de realistische behandeling van het landschap, vooral in de grasheuvels die in de verte vervagen: niets verschilt meer van de scherpe rotsen die Giotto en zijn volgelingen binnen de Byzantijnse traditie gebruikten.
Het perspectief is uniek, en heeft het verdwijnpunt achter het hoofd van Christus, maar ook het licht, met de schaduwen die zich onder dezelfde hoek als de zonnestralen vormen, is geraffineerd weergegeven. De groep apostelen is coherent in de ruimte rond Christus opgesteld en hun ensemble lijkt de wil van de mens en zijn centraliteit te willen bevestigen.

Christus is zowel het geometrische als spirituele centrum van het tafereel. Zijn hoofd, delicaat gearceerd, wordt toegeschreven aan Masolino dankzij vergelijkingen met bijvoorbeeld het hoofd van Adam in de nabijgelegen episode van de Verzoeking[6]. Het hoofd van Christus is zacht gearceerd, in tegenstelling tot de harde schaduwen van de apostelen.

Een kruising van blikken

Alle weergegeven feiten zijn vakkundig met elkaar verbonden door het netwerk van blikken van de protagonisten en hangen af van het dwingende gebaar van Christus, het ware middelpunt van de episode, waaraan het ondergeschikte en onzekere maar zeer menselijke gebaar van Petrus is gekoppeld. De apostel, met gefronste wenkbrauwen en vragende ogen, lijkt bevestiging te vragen van wat Jezus hem zojuist heeft opgedragen: de uitdrukking op zijn gezicht en zijn wijzen in dezelfde richting drukken tegelijk eis en beschikbaarheid uit [8].