Masolino da Panicale, Tentazione di Adamo ed Eva, (de Bekoring van Adam en Eva), Cappella Brancacci, Santa Maria del Carmine, Firenze

De Bekoring van Adam en Eva is een fresco van Tommaso Masolino da Panicale in de Cappella Brancacci in Firenze. De frescocyclus in Brancacci-kapel in de kerk van Santa Maria del Carmine in Firenze is een van de van de meesterwerken van de renaissance. De decoratie van de kapel is het resultaat van de samenwerking tussen twee van de grootste kunstenaars van die tijd, Masaccio en Masolino da Panicale, en later ook Filippino Lippi, die meer dan vijftig jaar later werd ingeschakeld om de onafgewerkt gebleven frescocyclus te voltooien.

Masolino en Masaccio werkten afzonderlijk aan verschillende scènes, waarbij ze hun interventies zorgvuldig planden zodat ze tegelijkertijd konden werken. Zij gebruikten één stellage om aaneengesloten scènes te schilderen, om een duidelijke scheiding tussen hun werken te vermijden, die meer onevenwichtigheid zou hebben gecreëerd dan een "geblokte" verdeling zoals we die vandaag zien. Op de rechthoekige stellage schilderde de een het tafereel op de zijwand, de ander op de voorkant, en wisselden vervolgens van plaats aan de overkant. Volgens deze methode werd zeker het bovenste register en wellicht ook het verdwenen lunetgedeelte uitgevoerd, terwijl door de onderbreking van het werken het onderste register niet werd aangebracht.

La Cappella Brancacci, visione della parete destra, Santa Maria del Carmine, Firenze [2]

Masolino da Panicale

Jarenlang werd Masolino da Panicale beschouwd als een leermeester van Masaccio, terwijl critici tegenwoordig eerder geneigd zijn te geloven dat hun relatie gebaseerd was op een eenvoudige professionele samenwerking.

Terwijl we bijna niets weten over zijn eerste veertig levensjaren, waarin hij als frescoschilder wellicht buiten de Alpen rondzwierf, vond Masolino's volwassen activiteit juist plaats in de cruciale jaren van de Florentijnse renaissance, waarin hij een rol speelde als mede-protagonist van de schilderkunstige revolutie die Masaccio teweegbracht.

De samenwerking tussen Masolino en Masaccio was geen relatie van leerling en meester zoals lang werd aangenomen, maar eerder een economisch partnerschap, iets als een vennootschap. De eerste sporen van hun samenwerking vinden we in de Carnesecchi Triptiek (1424-1425), waarvan enkele panelen bewaard zijn gebleven. Zoals de Madonna dell'Umiltà (1423), het vroegste gedateerde werk dat met zekerheid aan Masolino kan toegeschreven worden.

Tentazione di Adamo ed Eva

Masolino's Tentazione di Adamo ed Eva dateert van rond 1424-1425 en beeldt een beroemde scène uit het boek Genesis uit het Oude Testament uit, namelijk de val van Adam en Eva in verzoeking gebracht door de demonische slang. Het is een mooi voorbeeld van de klassieke laatgotische stijl van Masolino.

De Brancacci-kapel heeft een bewogen geschiedenis en het huidige uiterlijk is het resultaat van een reeks gebeurtenissen en veranderingen waarbij zij betrokken was. De veranderingen begonnen al vroeg, toen de beschermheer Felice Brancacci, uit de gratie geraakt, in 1435 werd verbannen en in 1458 tot rebel werd verklaard. Alle portretten en verwijzingen naar de familie Brancacci werden uit de kapel verwijderd. In 1670 werden verdere wijzigingen aangebracht: gebeeldhouwde en vergulde houten lijsten werden ingevoegd om de twee ordes fresco's van elkaar te scheiden. Bovendien werden in 1674 enkele ingrepen gedaan met marmer, zoals de leibomen, de vloer werd opnieuw gelegd, de altaartrappen en de balustrade, eveneens in marmer. Waarschijnlijk werden bij deze gelegenheid plantenscheuten geschilderd om de naaktheid van Adam en Eva te bedekken. Het jaar 1680 is een beslissende datum in de geschiedenis van deze kapel: markies Francesco Ferroni, die de kapel wilde kopen, stelde voor de fresco's te verwijderen om de smaak van de kapel bij te werken.

Groothertogin Vittoria della Rovere verzette zich hier fel tegen en voorkwam de vernietiging ervan [5].
Het tafereel ontsnapte later ook aan de barokke herschildering van het gewelf, en werd zwart gemaakt door de brand van 1771 die een groot deel van de basiliek verwoestte.
Pas bij de restauratie van 1983-1990 konden de overschilderingen verwijderd worden en werd de schitterende originele kleurstelling van de frescocyclus herontdekt.

Het is een hoofse scène, met gebaren en stijl van het 'hoofse' laatgotische klimaat.
Ooit werd deze invloed geaccentueerd door de verfijnde en bijna kalligrafische rijkdom van het gebladerte en de grassen op de achtergrond, details die nu verdwenen zijn, wellich omdat ze al secco geschilderd werden. Het licht, dat de figuren zonder hardheid vormgeeft, is zacht en omhullend; de donkere achtergrond versterkt hun sensuele plasticiteit, waardoor ze als in de ruimte zweven.

Tommaso Masolino da Panicale, Tentazione di Adamo ed Eva, prima del restauro,
La Cappella Brancacci, Santa Maria del Carmine, Firenze [3]

Adam en Eva kijken elkaar met afgemeten gebaren aan, kijken eigenlijk langs elkaar heen, terwijl zij op het punt staat in de verboden vrucht te bijten, die de slang haar zojuist heeft aangeboden van de boom waarop haar arm rust. De figuur van Adam heeft een bijna classicistische schoonheid, die doet denken aan beelden uit de oudheid.

De door Masolino geportretteerde Adam en Eva, onze eerste voorouders, zijn beheerste en elegante figuren, die elkaar trots in de ogen kijken. De zachtheid van hun vlees wordt weergegeven door licht clair-obscur. In de Verdrijving uit het Paradijs verandert alles: de lichamen van Masaccio brengen alle gevoelde schaamte en pijn over, door hun gebaren, waarschijnlijk herwerkt naar sculpturale modellen, en door hun ontwrichtende aanwezigheid in de ruimte. Het drama op Eva's gezicht is expliciet, terwijl we dat van Adam kunnen raden, ook al is het bedekt door zijn handen. Al uit deze twee lichamen kunnen we de vernieuwing van Masaccio begrijpen, hoe hij zijn figuren een grote menselijkheid verleent en hun emoties en gevoelens op het toneel brengt [5].