Arte in Toscana | De mozaïekvloer van de duomo van Siena | Benvenuto di Giovanni, De Sibille Tiburtina, 1483

Benvenuto di Giovanni, De Sibille Tiburtina of Albunea, 1483

De mozaïekvloer van de kathedraal van Siena is een van de grootste en meest waardevolle voorbeelden van marmeren inlegwerk in Italië. De mozaïekvloer was een decoratief project dat vele eeuwen in beslag nam, en waar gerenommeerde Siënese kunstenaars aan meewerkten.
De sibillen bevinden zich in het rechter- en linker zijbeuk.

Het woord sibille komt (via het Latijn) van het Oudgriekse woord sibylla, wat profetes betekent. Sibille was in de klassieke oudheid de benaming voor de dochter van Dardanos, koning van Troje. Geïnspireerd door Apollo en daardoor in extase, deed zij spontaan en ongevraagd raadselachtige voorspellingen en algemene uitspraken in Griekse hexameters.
Sibille deed haar voorspellingen op verschillende plaatsen. Dit leidde gauw tot een vermenigvuldiging van het aantal sibillen, die ook andere namen kregen, gekoppeld aan de plaats waar ze profetieën uitspraken..
Vervolgens werd de eigennaam Sibille een soortnaam voor waarzegsters en priesteressen die in contact met een god stonden. Klassieke auteurs als Heraclitus, Varro, Ovidius en Vergilius schreven over de sibillen.

Heraclitus (ca. 540-480 v.o.t.) omschreef haar zo: ‘De Sibille, met haar tierende lippen vreugdeloze dingen uitend, onopgesmukt en ongeparfumeerd, bestrijkt met haar stem meer dan duizend jaren, dankzij de god in haar.’[3]

Varro Reatinus (116-27 v.o.t.) onderscheidde in zijn Antiquitates tien sibillen, de Sibille van Perzië, van Libië, van Delphi, van Cimmeria, van Erythrae, van Samos, van Cumae, van de Hellespont, van Frygië en van Tibur.[7]
De Sibille Tiburtina, waarover in het algemeen weinig bekend is, profeteerde in Tivoli. In de Etruskische tijd was Tivoli onder de naam Tibur een Sabijnse stad en zetel van de Tiburtijnse Sibille.

De sibille Tiburtina in de Duomo

Benvenuto di Giovanni, Sibilla Tiburtina (particolare), 1483, Pavimento di mosaico di marmo, navate sinistra, cattedrale metropolitana di Santa Maria Assunta, Sienap [1]

De sibille Tiburtina is de laatste sibille in de linkerzijbeuk. Zij werd het in verband gebracht met een betaling aan Benvenuto di Giovanni gedateerd 18 mei 1483 voor een tekening van een figuur met dit onderwerp. Het tafereel werd gerestaureerd tussen 1864 en 1865.

Het is een elegante, slanke figuur die gekleed is in rijke draperie, met wapperende sluiers aan de zijkanten en een puntige hoofdtooi. Uit het tafereel spreekt een verstilde monumentaliteit die typisch is voor de kunstenaar.

Het dynamische patroon van de wiegende sluiers wordt afgeremd door zekere symmetrie, wat haar een rustige statigheid verleent.
Op de steen met een cherubijn in de rechterbovenhoek staat: nascetur Christus in Bethlehem, annunciabitur in Nazareth regnante tauro pacifico fundatore quietis. o felix Mater cuius ubera illum lactabunt ("Christus zal geboren worden in Bethlehem en aangekondigd worden in Nazareth, onder de heerschappij van de vreedzame stier. O gelukkige moeder wiens borsten hem zullen zogen").

particolare della targa attaccata ad un cherubino), 1483, Pavimento di mosaico di marmo, navate sinistra, Duomo, Siena [1]

Uit de begeleidende inscriptie onderaan kunnen we opmaken dat deze sibille, waarover in het algemeen weinig bekend is, profeteerde in Tivoli. "SIBYLLA ALBVNEA QUÆ TIBUR/TINA COGNOMINATA EST QVOD / TIBURI PRO DEO COLEBATVR” «La sibilla Albunéa, detta anche Tiburtina perché venerata a Tivoli come divinità.» (De Sibille Albunéa, ook wel Tiburtina genoemd omdat ze in Tivoli als een godheid werd vereerd.)[6]. Rechtsboven, op de plaquette bevestigd aan een cherubijn kunnen we lezen: “NASCETVR CHRISTVS / IN BETHLEHEM. ANNUN/CIABITUR IN NAZARETH / REGNANTE TAURO PACI/FICO FONDATORE QUIE/TIS. O FELIX MATER CV/IVS VBERA ILLIVM LACTA/BVNT » «Cristo nascerà a Betlemme. Sarà annunciato a Nazaret, essendo in ascendente il pacifico Toro, fondatore della pace. Oh Madre felice il cui seno gli darà il latte.» (Christus zal geboren worden in Bethlehem. Hij zal worden aangekondigd in Nazareth, met in ascendant de vredelievende Stier, stichter van de vrede. O gelukkige Moeder wiens schoot hem melk zal geven.) In de mythologie is de Tiburtijnse sibille een van de profetessen uit de klassieke oudheid, die ook in de christelijke traditie is opgenomen, omdat ze de geboorte van Christus zou hebben voorspeld.

Benvenuto di Giovanni, Sibilla Tiburtina (particolare), 1483, Pavimento di mosaico di marmo, navate sinistra, cattedrale metropolitana di Santa Maria Assunta, Siena [4]
Het woord Sibyl komt (via het Latijn) van het Oudgriekse woord sibylla, dat profetes betekent. Er waren verschillende sibillen in de oude wereld, die allemaal opnieuw werden gebruikt in de christelijke mythologie, om de christelijke eschatologie voor te stellen. In de Romeinse mythologie neemt Varro haar als laatste sibille op in de lijst van de hem bekende sibillen: “... decimam Tiburtem, nomine Albuneam, quae Tiburi colitur ut dea, iuxta ripas amnis Anienis, cuius in gurgite simulacrum eius inventum esse dicitur, tenens in manu librum: cuius sortes Senatus in Capitolium transtulerit”. (Varro in Lactantius Divinae Institutiones 1.6.3.) Over de Tiburtijnse sibille wordt naast Horatius en Tibullus mestal ook Vergilius geciteerd: “At rex sollicitus monstris oracula Fauni, fatidici genitoris, adit lucosque sub alta consulit Albunea, nemorum quae maxima sacro fonte sonat saevamque exhalat opaca mephitim.” (Aeneis 7.83) en het daaropvolgende commentaar van Servius Marius Honoratus: “sub Albunea in Albunea. alta quia est in Tiburtinis altissimis montibus. et Albunea dicta est ab aquae qualitate, quae in illo fonte est: unde etiam nonnulli ipsam Leucotheam volunt. sciendum sane unum nomen esse fontis et silvae.” (Commentarius in Aeneidem 7.83.)
Sibillen in de mozaïeklvloer van de Duomo

Sibilla Delfica	Sibilla Cumea	Sibilla Cumana

Sibilla Eritrea	Sibille Persica	Sibille Libica

Sibilla Ellespontica	Sibilla Frigia	Sibille Samia


De Sibille in de kunst De oudste afbeeldingen van een sibylle treft men aan op fresco's ca. 600 in Bawit (Egypte) en ca. 1075 in de Sant' Angelo in Formis (bij Capua): de Eritrese met profeten. Ook later bleven zij, soms met namen en attributen, individueel afgebeeld: mozaïeken 1482-83 op de vloer van de dom te Siena en 15e-eeuwse fresco's in Bradninch, Heavitree en Ugborough (Devon); echter vaker in groepen samen met filosofen, profeten, apostelen en/of evangelisten: koorgestoelte van Jörg Syrlin 1469-74 in de dom te Ulm, en Giaquinto ca. 1740 te Napels. De combinatie met David op een schilderij 1651 van Guercino ligt vanwege de gezamenlijke plaats in het Dies Irae voor de hand. De belangrijkste reeksen met sibyllen ontstonden in Italië: onder meer als gehurkte kariatiden aan de preekstoelen van Giovanni Pisano 1301 te Pistoia en 1302-10 te Pisa, en bij vele anderen, Michelangelo schilderde 5 Sibyllen: de Perzische, de Libische, de Delphische, de Cumaanse en de Erythreïsche. We moeten opnieuw verwijzen naar de teksten van Lactantius en Augustinus om te begrijpen dat deze figuren uit de heidense mythologie een ereplaats kregen op het gewelf van de Sixtijnse kapel. Lactantius en Augustinus zorgden immers voor de “vertaling” van heidense voorspellingen naar de christelijke godsdienst. De sibille Tiburtina ontbreekt op het gewelf van de Sixtijnse kapel. Een paar jaar na Michelangelo, rond 1515, waagde Rafaël zich ook aan het thema van de Sibillen: hij schilderde ze in opdracht van Agostino Chigi, zijn vriend en machtige Sienese bankier, in een kapel van Santa Maria della Pace. De Sibillen, in oorsprong heidense profetessen kondigen volgens de traditie de komst van Christus aan en worden vergezeld door gevleugelde engelen. De figuren zijn duidelijk beïnvloed door Michelangelo's sibillen op het gewelf van de Sixtijnse Kapel, maar met de zachtheid en uitgebalanceerde compositie die typerend zijn voor Rafaëls schilderkunst. Het British Museum bezit een mooi tekenblad met studies voor dit fresco. De recto is een studie voor de zogenaamde Frigische sibille, de verso tekening lijkt bedoeld voor een eerdere versie van de Tiburtijnse Sibille, zoals de plaatsing van de linkervoet op een vaas suggereert.

Raffaello Sanzio, Sibille e angeli (particolare della Sibilla Phrygia), 1514, affresco, Chiesa di Santa Maria della Pace, Roma [4]	Raffaello Sanzio, Sibille e angeli (particolare della Sibilla Tiburtina), 1514, affresco, Chiesa di Santa Maria della Pace, Roma	Raffaello Sanzio, Drapery study for the lower half of a seated figure, (Study for the Tiburtina Sibyl?), 1511-12, Red chalk over Stylus, 262 mm x 167 mm, British Museum, London

Marilena Caciorgna, Un libro di marmo. Il Pavimento del Duomo di Siena, Sillabe, 2023 Sacred text archive: Fragmenten van de Sibyllijnse orakels. Écrits apocryphes chrétiens I, II, onder leiding van Pierre Geoltrain, Jean-Daniel Kaestli en François Bovon, Parijs, Gallimard, 2019 Arianna Pascucci: L'iconografia medievale della Sibilla Tiburtina. Liceo classico statale „Amedeo di Savoia“, Tivoli 2011, ISBN 978-88-97368-00-7, online Louis Goosen, Van Andreas tot Zacheüs. Thema's uit het Nieuwe Testament en de apocriefe literatuur in religie en kunsten (1997) \| Sibillen Jeroen Reyniers: The Iconography of Emperor Augustus with the Tiburtine Sibyl in the Low Countries. An Overview. In: Marco Cavalieri, David Engels, Pierre Assenmaker, Mattia Cavagna (Hrsg.): Augustus Through the Ages: Receptions, Readings and Appropriations of the Historical Figure of the First Roman Emperor. Collection Latomus, Brüssel 2021 (online). Traveling in Tuscany \| The Mosaic floor and the Porta del Cielo in Siena Cathedral Kunstontmoetingen \| Kunst en muziek in dialoog - Reeks II \| Sibylle Orpheus kijkt om \| ‘Met tierende lippen, onopgesmukt en ongeparfumeerd’ PAVIMENTO - Opera Duomo Siena \| operaduomo.siena.it [1] Fonte: Traveling in Tuscany © Some rights reserved [2] Fonte: Duomo di Siena \| Pavimento del Duomo di Siena. [3] Paul Verheijen \| MICHELANGELO - Sibillen [4] Foto di Sailko, questo file è disponibile in base alla licenza Creative Commons Attribuzione-Condividi allo stesso modo 3.0 Unported. [5] Pubblico dominio \| This work is in the public domain . [6] Pubblic domain. This work has been identified as being free of known restrictions under copyright law, including all related and neighboring rights.Canonical URL https://creativecommons.org/publicdomain/mark/1.0/ [bron: Museum for Kunst and Gewerbe Hamburg].		Andrea e Nino Pisano, sibilla tiburtina, 1337-1341, Museo Opera del Duomo, Firenze [4]

Benvenuto di Giovanni, Sibilla Tiburtina, 1483, Pavimento di mosaico di marmo, navate sinistra, Duomo, Siena [(Ed.ne Alinari) P. 1. N.° 9030. SIENA - Cattedrale. La Sibilla Tiburtina, dettaglio del Pavimento. (Benvenuto di Giov. Del Guasto] [6]