| |
|
De Bardi-kapel is de eerste kapel rechts van de Cappella Maggiore in de basiliek Santa Croce in Firenze. De kapel bevat een cyclus muurschilderingen van Giotto, die gewijd is aan het leven van Sint Franciscus van Assisi. Het was de eerste cyclus van Verhalen van Franciscus die buiten Assisi gerealiseerd werd. In het dwarsschip is op de ingangsmuur een voorstelling van de Stigmate di San Francesco (Stigmata van Sint-Franciscus) te zien en twee bustes in de pendentieven van de ingangsboog, stellen waarschijnlijk Adam en Eva voor.
De Bardi-kapel werd ongeveer tien jaar na de Peruzzi-kapel geschilderd in opdracht van de rijke Florentijnse kooplieden en bankiers van de familie Bardi en wordt beschouwd als het artistieke testament van de grote schilder, waarin een samenvatting van zijn picturale werk te vinden is, hoewel de schilderijen op verschillende plaatsen geruïneerd zijn door verschillende factoren die zich in de loop der tijd hebben voorgedaan.
De Bardi kapel werd in 1730 bedekt met een scialbo, een laag witkalk, in overeenstemming met de heersende smaak van die tijd. In de 19e eeuw werden er twee grafmonumenten in de kapel geplaatst die de muren onvermijdelijk ruïneerden. Pas in 1851werden de fresco's herontdekt en opnieuw zichtbaar gemaakt.
In zes scènes worden episoden uit het leven van Franciscus verbeeld, die dezelfde thema's overnemen als de Verhalen van Franciscus in de bovenbasiliek van Assisi, maar ze op een meer expressieve manier actualiseren.
Buiten de kapel, boven de boog, is de centrale episode van de Stigmata van Sint Franciscus te zien.
In de kapel kan de frescocyclus van boven naar beneden worden gelezen. De lezing springt van de ene muur naar de andere, en kan van boven naar beneden en van links naar rechts gelezen worden. De Rinuncia ai beni paterni wordt op de tegenoverliggende muur gevolgd door de Approvazione della Regola, dan op het tweede niveau de Apparizione al Capitolo di Arle door de Prova del fuoco, en ten slotte in het laagste register de Esequie di san Francesco door de Apparizione a frate Agostino e al vescovo Guido d’Assisi.
Het begint op de linkermuur (noordmuur):
1 - San Francesco rinuncia alle vesti davanti al vescovo Guido e al padre Bernardone | Franciscus doet afstand van zijn gewaden voor bisschop Guido en pater Bernardone, 280 x 450 cm
3 - Apparizione di san Francesco a sant'Antonio nel Capitolo di Arles | Verschijning van de heilige Franciscus aan de heilige Antonius in het kapittel van Arle, 280 x 450 cm
5 - Esequie di san Francesco con l'incredulo Girolamo che cerca le stigmate | Begrafenis van Franciscus met de ongelovige Hiëronymus op zoek naar de stigmata, 280 x 450 cm
Op de tegenoverliggende muur ( de zuidelijke muur) zijn afgebeeld:
2 - Approvazione della Regola (sulla lunetta) | Goedkeuring van de Regel (op de lunet),
4 - Prova del fuoco davanti al Sultano | Vuurproef voor de sultan, 280 x 450 cm
6 - Visioni di frate Agostino e del vescovo Guido di Assisi | Visioenen van broeder Augustinus en bisschop Guido van Assisi, 280 x 450 cm.
|
 |
La Cappella Bardi (a sinistra) e Peruzzi, Santa Croce, Firenze. Nella Cappella Bardi, gli affreschi di Giotto di Bondone narrano fatti della vita di san Francesco secondo la Legenda maior di Bonaventura da Bagnoregio [1]
|
| Esequie di san Francesco
In Esequie di san Francesco (Afscheid van Franciscus) komen drie scènes samen: de rouw van de heilige, omringd door zijn medebroeders, de verificatie van de stigmata door de arts Hiëronymus en de hemelvaart van Franciscus, wiens ziel in extase ten hemel wordt gedragen door een groep engelen in een nimbus.
Het decor is eenvoudig: voor een rechte muur, versierd met marmeren spiegels, ligt de heilige opgebaard. Hij wordt omringd door broeders die n met gebaren uitdrukking geven aan verschillende gevoelens, van wanhoop bij diegene die zijn handen opheft, over verbazing, verbijstering of stille droefheid, tot de hartelijke aanbidding van degenen die zijn handen en voeten kussen. Aan weerszijden staan twee groepen die eer bewijzen aan het lichaam, het zijn geestelijken en gewone mensen die stil en beheerst toekijken. Het vaandel dat de drie jonge geestelijken rechts vasthoudt, genereert een krachtlijn die het oog van de kijker recht naar de voorstelling van de hemelvaart leidt, hoog in het midden van de muur.
Dit is de beroemdste scène van de frescocyclus, ondanks de lancunes die ontstonden door de plaatsing van een grafmonument in de muur, waarbij gelukkig geen hoofden of figuren werden weggenomen. Tijdens de renaissance werd Giotto nog steeds bestudeerd om zijn levendige en toch ingehouden expressiviteit, die een fundamentele referentie vormde voor bijvoorbeeld de schilderkunst van Domenico Ghirlandaio.
|
|
Immagini suggestive degli affreschi raffiguranti scene della vita di Francesco nella Cappella Bardi, Santa Croce, Firenzel [1]
|
|
|
|
| |
|
 |
Giotto di Bondone, Esequie di san Francesco (particolare), Cappella Bardi, Basilica di Santa Croce, Firenze [2]
|
Onvergetelijk zijn de figuren van de broeder die zijn armen opheft in een gebaar waarin verdriet en contemplatie uitzonderlijk lijken samen te smelten; het hartverscheurende huilen van de broeder die zijn handen naar zijn gezicht brengt; de broeders die de voeten en handen van de heilige kussen als teken van verering; het bijna macaber beschreven gebaar waarmee de ridder Hiëronymus op het punt staat de stigmata op zijn zijde te verifiëren, een nieuwe Sint-Thomas (in een herhaling van het idee van Franciscus als Alter Christus). [2]
|
Giotto in Santa Croce | De restauratie van de Bardi-kapel in Santa Croce, oktober 2024 - juli 2025 |
Dit late meesterwerk van Giotto kent een bewogen geschiedenis. Zowel Ghiberti als Vasari beweerden dat de fresco's in de basiliek in een zeer slechte staat waren, mede als gevolg van de infiltraties en de overstromingen die de basiliek meerdere malen hadden getroffen. In 1714 werd de kapel witgekalkt, en het werk van Giotto zou pas in in 1852 herontdekt worden.
De sporen en de herinnering aan de fresco's gingen waarschijnlijk al in de eerste helft van de 18e eeuw verloren onder de witte kalklaag. In 1812 en vervolgens in 1818 werden twee cenotafen van de groothertogelijke architecten Giuseppe Salvetti en Niccolò Gaspero Maria Paoletti in het onderste register van de zijmuren geplaatst. In 1851 was het project voor een nieuwe decoratie van de kapel de aanleiding voor de herontdekking van het 14e-eeuwse fresco. De taak om de schilderijen van Giotto opnieuw zichtbaar te maken, werd toevertrouwd aan een van de beroemdste restaurateurs van die tijd, Gaetano Bianchi, die de werkzaamheden in ongeveer een jaar voltooide (tussen 1852-53), en vervolgens overging tot de eigenlijke restauratie van de frescocyclus.
|
 |
Giotto di Bondone, De dood van Sint Franciscus, detail van de rouwende mensen aan de linkerkant), Cappella Bardi, basilica di Santa Croce, Firenze
|
Veel van de talrijke krassen en schaafplekken die zo duidelijk de geschilderde muren markeren, zijn te wijten aan de mechanische procedures die werden gebruikt om het witkalk te verwijderen, terwijl ook de twee grafmonumenten, waaronder delen van Giotto's fresco volledig verloren waren gegaan, lieten een pijnlijk litteken achter.
Tussen de zomer van 1957 en het einde van 1958 volgde een nieuwe, belangrijke restauratie die uitgevoerd werd door twee protagonisten van de 20e-eeuwse Florentijnse restauratie, opzichter Ugo Procacci en restaurateur Leonetto Tintori. Dankzij het archiefonderzoek dat werd uitgevoerd ter ondersteuning van de restauratie konden belangrijke stappen gezet worden. De verschillende principes die eerst het werk van Bianchi en daarna dat van Tintori leidden, vormen de kern van een cruciaal debat in de geschiedenis van de restauratie van de afgelopen 150 jaar, wat van de Bardi-kapel een emblematische plek maakt.
De ingreep van Bianchi was eigenlijk een restauratie in middeleeuwse stijl, typisch voor de 19e-eeuwse benadering, inclusief het opnieuw invullen van alle ontbrekende delen. Een eeuw later wilden Tintori en Procacci het debat over moderne restauratie volledig aangaan, gebaseerd op het herstel van la grande luce di autenticità (het grote licht van authenticiteit”, in de woorden van Tintori, dat Giotto's schilderijen die door Bianchi's herschilderingen verborgen werden gehouden, nog steeds konden onthullen.
De beslissing, gesteund en georiënteerd door onder andere Cesare Brandi, was daarom om de 19e-eeuwse overschilderingen in hun geheel te verwijderen (ze te bewaren vanwege hun documentaire waarde) en niet in te grijpen met enige vorm van picturale integratie, om zo alleen datgene wat overbleef van Giotto's fresco voor zichzelf te laten spreken.
Een recente restauratie vond plaats tussen 2022 en 2025.
|
 |
Giotto di Bondone, Transito di Francesco, restauro, volto post pulitura in attesa del ritocco pittorico,
cappella Bardi, basilica di Santa Croce, Firenze
|
De moderne, wetenschappelijke benadering probeert de rampen uit het verleden zo goed mogelijk te verhelpen. De restauratie tussen 1957 en 1958 had tot doel een meer authentieke Giotto te herstellen door de picturale toevoegingen te verwijderen. Daarbij werden echter synthetische, vinylfixatieven gebruikt en het is met deze laatste ingreep, evenals met de schade veroorzaakt door de overstroming in 1966, dat de recente restauratie werd geconfronteerd.
Voorafgegaan door en multidisciplinair en niet-invasief diagnostisch onderzoek, dat wil zeggen met technieken waarbij de muurschilderingen niet worden aangeraakt, begon de meest recente restauratie in juni 2022. De Opera di Santa Croce heeft de restauratie van de cyclus toevertrouwd aan Cristina Acidini, President van de Opera di Santa Croce, en Emanuela Daffra, Superintendent van het Opificio delle Pietre Dure. [7]
De hernieuwde frisheid en verfijning van sommige details laten ons de effecten van realisme en ruimtelijke complexiteit van Giotto's schilderijen zien.
Cristina Acidini, voorzitter van de Opera di Santa Croce:
«In de Bardi-kapel kruisen de diepste lijnen van de identiteit van de Franciscaanse basiliek van Santa Croce elkaar, de iconografische lijn die als protagonist Sint Franciscus heeft, aan wie de kerk, het klooster en de hele gemeenschap van broeders zijn gewijd, en de artistieke lijn met in de hoofdrol Giotto, de vader van de Italiaanse schilderkunst.
(...)
De restauratie die nu gaande is, stelt ons niet alleen in staat om dichter bij deze tekst te komen die door latere ingrepen zo is aangetast en veranderd, maar ook en vooral, dankzij de reeds uitgevoerde reiniging, om de zeer hoge kwaliteit van de resterende delen van Giotto's schilderij te begrijpen : de buitengewone lichamelijkheid, het classicisme en de expressiviteit die tot uiting komen in de episodes uit het leven van Sint Franciscus en zijn postmortale verschijningen, die de charismatische aanwezigheid van Giotto als grondlegger van de westerse kunst werkelijk rechtvaardigen».[3]
|
|
Giotto di Bondone, Morte e verifica delle stimmate di san Francesco d'Assisi (particolari)
|
De menselijke figuren in het fresco zijn levendig en vol emotie, van de monnik die zich aan de zijkant bevindt en verwonderd de verschijning van net overleden Sint Franciscus aan broeder Augustinus gadeslaat, tot de zieke bisschop in bed, en zijn dienaars op de voorgrond. Ook waar de broeders de aanwezigheid van de stigmata vaststellen: naast het lichaam van Sint Franciscus op zijn sterfbed is de ontsteltenis van de kleine monnik voelbaar, bijna uitgeput kijk hij naar boven.
Hoe kunnen we in dezelfde scène de volumes en vouwen in het gezicht van de religieuze man niet verkennen, terwijl twee anderen, van links af, naar het levenloze lichaam van de man uit Assisi kijken? Hoe kunnen we ons niet afvragen wat hij voelt tijdens het mediteren? Hierbij hoort een technisch detail: van dichtbij zie je duidelijk enkele penseelstreekproeven, omdat meester Giotto ter plekke aan het experimenteren was.
|
 |
Giotto di Bondone, Transito di Francesco, restauro, volto post pulitura in attesa del ritocco pittorico, cappella Bardi, basilica di Santa Croce, Firenze
|
Veel van de wijdverspreide slijtplekken, krassen en beschadigingen die na de reiniging op geverfde muren te zien zijn, zijn het gevolg van de mechanische procedures voor het verwijderen van witkalk.
Tegenwoordig worden deze witte openingen, die de hele cyclus op dramatische wijze bedekken, niet opnieuw beschilderd zoals Gaetano Bianchi dat in de 19e eeuw deed. In plaats daarvan worden die ruimtes gevuld met gemakkelijk te verwijderen ingrepen en kleuren die je van op een afstand een gevoel van eenheid of chromatische samenhang geven, terwijl van dichtbij het duidelijk latere ingrepen blijken te zijn. In 1958-1959 voerde Leonetto Tintori een nieuwe restauratie uit, waarbij alleen de originele onderdelen werden bewaard. Het is geen toeval dat Tintori kleine vensters in de door Bianchi aangebrachte kleuren heeft achtergelaten die vanaf de vloer onzichtbaar, maar vanaf de stellingen goed leesbaar zijn.[4]
|
 |
|
 |
|
 |
Giotto di Bondone, Prova del fuoco davanti al Sultano, restauro, volto post pulitura in attesa del ritocco pittorico, cappella Bardi, basilica di Santa Croce, Firenze
|
|
Restauratrice al lavoro sul «Prova del fuoco davanti al Sultano» nella Cappella Bardi della Basilica di Santa Croce di Firenze
|
|
La restauratrice Maria Rosa Lanfranchi al lavoro sul «Transito di Francesco» nella Cappella Bardi della Basilica di Santa Croce di Firenze
|
 |
|
 |
|
 |
Giotto di Bondone, Visioni dell'ascensione di san Francesco (particolare), scena delle Storie di san Francesco
|
|
Giotto di Bondone, Transito di San Francesco, particolare del ritocco, cappella Bardi, basilica di Santa Croce, Firenze
|
|
Cristina Acidini, Maria Rosa Lanfranchi e Emanuela Daffra nel cantiere di restauro della Cappella Bardi a Firenze
|
A tu per tu con Giotto - Fondazione CR Firenze
De restauratie van de Bardi-kapel in Santa Croce, oktober 2024 - juli 2025 | Een bezoek aan de stellingen, een unieke kans om de fresco's van Giotto van erg dichtbij te bekijken
Da ottobre 2024 a luglio 2025, un ciclo di visite guidate gratuite esclusive dedicato ai residenti a Firenze e Città Metropolitana di Firenze | Van oktober 2024 tot en met juli 2025 een reeks exclusieve gratis rondleidingen speciaal voor inwoners van Florence en de metropool Florence.
Prenota la tua visita | Boek uw bezoek
INFORmATIE EN RESERVERING | fondazionecrfirenze.it/progetti/a-tu-per-tu-con-giotto
Voor een gewoon toegangsticket kan je hier terecht: [Officiële Website] https://ticket.santacroceopera.it/en/
In opdracht van de Opera di Santa Croce en de Opificio delle Pietre Dure biedt het restauratieproject, dat momenteel gaande is, u ook de gelegenheid om meer te weten te komen over de Florentijnse schilder. De twee instellingen zijn namelijk overeengekomen dat de stellingen, na het einde van de werkzaamheden, nog minimaal twee maanden blijven staan, zodat het publiek de werkzaamheden van dichtbij kan komen bekijken.
Van oktober 2024 tot juli 2025 is er ook een preview van rondleidingen op de restauratielocatie gepland, een geschenk van de Fondazione Cassa di Risparmio Firenze aan een deel van het gebied waaraan haar missie is gekoppeld. Voor dit initiatief is reserveren noodzakelijk, alle informatie vind je op de website fondazionecrfirenze.it. fondazionecrfirenze.it.
|
![Giotto di Bondone, Morte e verifica delle stimmate di san Francesco d'Assisi, 1317-1325, Cappella Bardi, basilica di Santa Croce, Firenze [Anderson - Firenze - Morte di S. Francesco - Giotto - Chiesa di S. Croce - insieme, prima del restauro del 1959][Fondazione Federico Zeri, Archivio fotografico]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczNuoej_MtFB8HdnOOb1zORnyCoIeqIu8kHH_s4ZgUlDLp2xqXmY8v2eDI4Y3_e4vL7Ghpz1iqaDtwRVF6dI2NRDPj__VwGz8Y548U84tn2hTVw-tfGU=w1400-h1089-p-k) |
Giotto di Bondone, Morte e verifica delle stimmate di san Francesco d'Assisi, 1317-1325, Cappella Bardi, basilica di Santa Croce, Firenze [Anderson - Firenze - Morte di S. Francesco - Giotto - Chiesa di S. Croce - insieme, prima del restauro del 1959][Fondazione Federico Zeri, Archivio fotografico] [6]
|
|
![Giotto di Bondone, Morte e verifica delle stimmate di san Francesco d'Assisi, 1317-1325, Cappella Bardi, basilica di Santa Croce, Firenze [Giotto di Bondone - sec. XIV - Morte e verifica delle stimmate di san Francesco d'Assisi — particolare, dopo il restauro del 1959][Fondazione Federico Zeri, Archivio fotografico]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczNa4WNe87cZpjutaUQEGihWgk1s3hpUhtcSaaLjofd82e70IaTuv3r3RI8jOcFxSph-_FaQmBtCnnry75E1PkD3B9wyofTHuB_TxKTaAgIz0yDoOYS6=w1400-h1066-p-k) |
Giotto di Bondone - sec. XIV - Morte e verifica delle stimmate di san Francesco d'Assisi — particolare, dopo il restauro del 1959[Gabinetto Fotografico della Soprintendenza Speciale per il Patrimonio Storico, Artistico ed Etnoantropologico e per il Polo Museale della città di Firenze] [7]
|
|
 |
|
 |
|
 |
Rinuncia dei beni
|
|
Giotto di Bondone, Approvazione della Regola
|
|
Giotto di Bondone, Apparizione di san Francesco a sant'Antonio nel Capitolo di Arles
|
|
|
 |
|
 |
Giotto di Bondone, Prova del fuoco davanti al Sultano, Cappella Bardi, basilica di Santa Croce, Firenze
|
|
Giotto di Bondone, Esequie di san Francesco
|
|
La Cappella Bardi, Santa Croce, Firenze
|
 |
|
 |
|
 |
Giotto di Bondone, Apparizione al Capitolo di Arles, scena delle Storie di san Francesco, 1317-1325. Basilica di Santa Croce, parete sinistra della cappella Bardi
|
|
Giotto di Bondone, Visioni dell'ascensione di san Francesco (San Francesco appare a frate Agostino e al vescovo Guido di Assisi)
|
|
Giotto di Bondone, Esequie di san Francesco, e sull'altare la pala con Storie di san Francesco attribuita a Coppo di Marcovaldo
|
Plattegrond Santa Croce
|
|
|
1 Voormalig Klooster
2 Refter met het Cenacolo van Taddeo Gaddi
3 Pazzi-kapel
4 Koor
5 Bardi Kapel
6 Peruzzi Kapel
7 Sacristie
8 Rinuccini Kapel
9 Kapel van het Noviciaat
10 Bardi di Vernio Kapel
11 "Annunciatie" van Donatello
12 Preekstoel van Benedetto da Maiano
13 Bernardo Rossellino "Graf van Leonardo Bruni"
14 Desiderio da Settignano "Graf van Carlo Marsuppini"
15 Graf van Michelangelo Buonarroti
16 Graf van Galileo Galilei
17 Cenotaaf voor Dante Alighieri
18 Graf van Vittorio Alfieri
19 Graf van Niccolò Machiavelli
20 Kapel van Arkel
21 Graf van Ugo Foscolo
22 Baroncelli Kapel
|
|
Plattegrond van de Basiliek
Santa Croce in Firenze
|
 |
|
|
[1] Foto di jean louis mazieres, publicato ato sotto la licenza Attribution-NonCommercial-ShareAlike 2.0 Generic- Creative Commons.
[2] Cecilia Frosinini, Le esequie di San Francesco - Giotto, Cappella Bardi, 2013, in "Maestri e capolavori", Edizioni l'Orbicolare | www.academia.edu [Cecilia Frosinini (Opificio delle Pietre Dure e Laboratori di Restauro, Direttore Settore Restauro Pttlure Murali. Firenze].
[3] Nella Cappella Bardi Giotto dava vivezza con l'uovo | Il Giornale dell'Arte | www.ilgiornaledellarte.com
«Nella Cappella Bardi si incrociano le linee più profonde dell’identità della Basilica francescana di Santa Croce, la linea iconografica che ha per protagonista san Franceso a cui è intitolata la chiesa, il convento e l’intera comunità dei frati e la linea artistica di cui è protagonista Giotto, il padre della pittura italiana. È quindi veramente la quintessenza dello straordinario livello di rappresentatività che Santa Croce riviste sia in materia di fede sia in materia d’arte»
« Il restauro in corso ci consente non solo di avvicinarsi a questo testo così compromesso e alterato da interventi successivi, ma anche e soprattutto grazie alla pulitura già effettuata, di cogliere l’altissimo tenore qualitativo delle parti rimanenti della pittura giottesca: la fisicità straordinaria, il classicismo l’espressività che negli episodi della vita di san Francesco e delle sue apparizioni post mortem si manifestano giustificando davvero la carismatica presenza di Giotto come capostipite dell’arte di Occidente».
[4] Un frate scosta la tenda, l’altro è stupefatto: cosa svela Giotto visto da vicino nella Cappella Bardi in restauro | www.ultura.tiscali.it
[5] Maurizia Tazartes, Giotto, Rizzoli, Milano 2004, p. 116.
[6] [Anderson - Firenze - Morte di S. Francesco - Giotto - Chiesa di S. Croce - insieme, prima del restauro del 1959][Fondazione Federico Zeri, Archivio fotografico | catalogo.fondazionezeri.unibo.it, publicato sotto la Licenza Creative Commons 4.0]
[7] Giotto di Bondone - sec. XIV - Morte e verifica delle stimmate di san Francesco d'Assisi (1959 post - 1980 ca.)[Gabinetto Fotografico della Soprintendenza Speciale per il Patrimonio Storico, Artistico ed Etnoantropologico e per il Polo Museale della città di Firenze][Fondazione Federico Zeri, Archivio fotografico | catalogo.fondazionezeri.unibo.it, publicato sotto la Licenza Creative Commons 4.0]
Bibliografia
Maurizia Tazartes, Giotto, Rizzoli, Milano 2004. ISBN non esistente
Edi Baccheschi, L'opera completa di Giotto, Rizzoli, Milano 1977.
Art in Tuscany | Giotto di Bondone | The Bardi Chapel in Santa Croce
|
|
La restauratrice Maria Rosa Lanfranchi al lavoro sul «Transito di Francesco» nella Cappella Bardi della Basilica di Santa Croce di Firenze |
|
|
|
