L'alluvione del 4 novembre 1966. Galleria degli Uffizi
Alluvione di Firenze, 4 Novembre 1966 | Galleria degli Uffizi
De overstroming van november 1966 in Firenze was een van de ernstigste overstromingen en een van de zwaarste rampen uit de nationale geschiedenis. Tijdens de nacht van vrijdag 4 november 1966, na een uitzonderlijke golf van slecht weer, overstroomde het water van de Arno met een ongeziene kracht het historische centrum van Firenze.
4 Novembre 1966
Op 3 november om 22.00 uur komen de eerste meldingen van overstromingen uit de Casentino en Mugello binnen. Om middernacht is het hele gebied van Montevarchi, Figline Valdarno, Pontassieve en Compiobbi ten oosten van Firenze al overstroomd.
Met verwoestende kracht blijft het water naar het westen stromen. Om 1 uur 's nachts houdt een team van experts, waaronder de burgemeester, de Arno in het centrum van Firenze in de gaten. Ze overwegen om alarm te slaan door alle kerkklokken in de stad te luiden, maar uit angst voor onnodige paniek besluiten ze dit niet te doen.
Een uur later overstromen de oevers van de Mugnone, een zijrivier van de Arno, en overspoelt het water de renbanen en de dierentuin, waarbij 70 paarden en een dromedaris omkomen. De riolen bezwijken onder de waterdruk en de wijken Oltrarno, Gavinana en Santa Croce overstromen, gevolgd door San Niccolò, Santo Spirito, San Frediano, Isolotto en Soffiano.
Omdat er geen alarm is geslagen en geen voorzorgsmaatregelen zijn genomen, is de stad weerloos tegen de kracht van zoveel water. Om 7 uur 's ochtends stond de centrale wijk van Santo Spirito meer dan een meter water onder water. Rond 6.30 uur werden de dijken van de Arno voor de Nationale Bibliotheek overspoeld en de vloed van water en modder zette de hele wijk Santa Croce onder water en veroorzaakte stromingen die reikten tot aan het Archeologisch Museum op het Piazza Santissima Annunziata.
L'alluvione del 4 novembre 1966. Galleria degli Uffizi, Piazzale degli Uffizi, veduta verso l'Arno
De modderstroom die de straten van de binnenstad overweldigde trok alles met zich mee, auto’s, bomen, meubels, vernietigde veel winkels en palazzi en liet hopen puin, takken en boomstammen achter. Rondom de Duomo bereikte het water een hoogte van 3 meter, de Paradijspoort in het Baptisterium van Firenze werd opengegooid door het water en van de met geweld dichtgeslagen luiken kwamen bijna alle panelen van Ghiberti los.
Duizenden boekwerken, waaronder kostbare manuscripten en zeldzame gedrukte werken, werden bedekt met modder in de magazijnen van de Biblioteca Nazionale Centrale, en een van de belangrijkste schilderijen aller tijden, de Crucifix van Cimabue in de Basiliek van Santa Croce, moet ondanks een aangrijpende restauratie voor 80% als verloren worden beschouwd.
Vierentwintig uur later begon het water zich terug te trekken en liet enkel modder en grote verwoestingen achter.
4 november 1966 blijft voor altijd verbonden met de herinnering aan die verschrikkelijke overstroming, die niet alleen slachtoffers eiste maar ook immense schade toebracht aan het onschatbare artistieke erfgoed van de stad die aan wieg stond van de Renaissance. Ook in de Galleria degli Uffizi werd het Florentijnse historische en artistieke erfgoed zwaar getroffen, niet alleen in de zalen waarin schilderijen en beelden tentoongesteld waren, maar ook aan de bibliotheek van het Archivio di Stato di Firenze, het het Gabinetto Fotografico, die beide in het Uffizi ondergebracht waren. Waardevolle verluchte manuscripten, zeldzame boeken, schilderijen, fresco's, marmeren, stenen of houten beelden, antieke wapenrustingen, muziekinstrumenten, net als de inrichting en het meubilair van het Uffizi, elk soort object werd getroffen door de golf van modder en smerig water.
De schade aan het culturele erfgoed en aan de hele stad was enorm.
L'alluvione del 4 novembre 1966. Alcuni volontari salvano un quadro esposto agli Uffizi dall’alluvione di Firenze
In het Uffizi kwam de begane grond onder water te staan, met schade aan de 16e-eeuwse deuren van de loggia en enkele wandtapijten en antieke meubels. Maar de ernstigste gevolgen waren zichtbaar in de verschillende kunstdepots en restauratieateliers die zich op verschillende plaatsen in het complex zelf bevonden, waar niet alleen werken uit de Florentijnse musea bewaard werden, maar ook schilderijen uit zowel het Toscaanse grondgebied als andere regio's, die hier omwille van restauratiedoeleinden opgeslagen waren [4].
Het hoofd van de Soprintendenza alle Gallerie was Ugo Procacci, die die ochtend samen met een aantal ambtenaren en conservators heel vroeg naar de Uffizi ging, en zoveel mogelijk werken probeerde te redden. Op de begane grond in de ruimte die bekend staat als de Vecchia Posta bevonden zich de restauratielaboratoria en het Gabinetto Fotografico (het Fotografisch Kabinet). In San Pier Scheraggio, ook op de begane grond, bevond zich een belangrijke opslagplaats van werken en in de Corridoio Vasariano bevond zich de onschatbare collectie zelfportretten. In de opwinding van die enkele uren waarin de Arno de stad overnam, werkten personeel en vrijwilligers schouder aan schouder om zoveel mogelijk werken naar de bovenste verdiepingen te brengen. Ook de schilderijen uit de Vasariano werden daar weggehaald omdat het erop leek dat de Ponte Vecchio op instorten stond. Het water stroomde over de Piazzale degli Uffizi, en het leek alsof de gaanderij van Vasarì midden in de rivier stond [3].
L'alluvione del 4 novembre 1966. Immagini suggestivi, Firenze, Piazzale degli Uffizi, Novembre 1966
De stroming op de Lungarni was erg sterk; de rivier overspoelde ook de borstweringen van de Ponte Vecchio, waarbij veel winkels werden weggevaagd en een oerwoud van puin, takken en boomstammen achterbleef. Op het Piazza del Duomo bereikte het water een hoogte van 3 meter, waardoor de Paradijspoort van het baptisterium openbarstte en er 5 panelen van afvielen.
L'alluvione del 4 novembre 1966. Il fiume travolse anche le spallette di Ponte Vecchio, e il Corridoio Vasariano, la celebre Galleria di Autoritratti che corre parallela all’Arno
Donald Clark:
«Ugo Procacci was at the Uffizi by dawn. The night watchman had called him and now there were a dozen people to clear the whole ground floor of the museum of any artworks in harm’s way, which, it had to be presumed, meant all of them. Umberto Baldini had been called by Procacci about the time the clocks stopped and arrived soaked to the skin. He’d come in by way of Via della Ninna, which sloped down from the Piazza della Signoria to a level below that of the Lungarno at the front of the museum. The water there had been chest high. Within an hour the Lungarno would be breached, and the Arno would rush into the declivity, driving a forty-foot-long oak before it, which lodged like a battering ram behind the museum. Luisa Becherucci was the director of the gallery, but it was Baldini who worked at Procacci’s side. He was neither precisely Procacci’s apprentice nor his right-hand man, but—despite his subordinate rank in the Superintendency— almost an extension of him, a co-Procacci, a free agent who still gave the formal appearance of being a junior partner. As an art historian and manager of the Gabinetto (now, as fitted its larger status, known as the Laboratorio), Baldini was perhaps less strictly brilliant than brilliantly competent, with a preternatural gift for detecting consensus and then shaping it to his own aspirations. He was not a genius, but slogging through Vasari’s Uffizi that morning, he was in his element. It would have been impossible to save the collection—the Uffizi housed more than 110,000 works of art—but for the fact that the actual galleries were almost all on the second and third floors, and these, as well as the vast portrait gallery housed in Vasari’s Corridoio over the Ponte Vecchio, were high above the river. But that still left a large number of works on the ground floor and still more either undergoing or awaiting restoration in Baldini’s lab across the court, among them pieces by Giotto, Mantegna, Filippo Lippi, Botticelli, and Vasari himself. Some were easily portable—two saints by Simone Martini from Bernard Berenson’s personal collection—but others were in perilously fragile condition (a detached fresco by Giotto) or, in the case of Botticelli’s Incoronazione, too large to move without disassembling their panels. In total, there were about two hundred paintings to be relocated, and twelve people to do it before the Arno crested and surged inside.»
L'alluvione del 4 novembre 1966. Volontari trasportano un dipinto. A terra evidenti tracce di fango, Firenze, Piazzale degli Uffizi, Novembre 1966
De overstroming trof ook de zalen van de fotografische afdeling van het Uffizi en beschadigde de apparatuur en een groot aantal foto's en negatieven, waaronder die van het fonds Danni di guerra (Oorlogsschade). De planken van het archief stonden tot 1,5 meter onder water. Een groot deel van de meer dan 20.000 negatieven die onder water waren beland, kon worden gerecupereerd dankzij het snelle ingrijpen van het personeel van de fotografische afdeling, toen geleid door Umberto Baldini, die ook de leiding had over het restauratieatelier [3].
Una sala delle Galleria degli Uffizi dopo l’alluvione di Firenze del 4 novembre [Courtesy Touring Club Italiano]
De Angeli del fango
De Angeli del fango of engelen van de modder waren een grote groep vrijwilligers, waaronder veel jongeren, studenten en gewone mensen uit de hele wereld, die na de verwoestende overstroming van Firenze op 4 november 1966 in de stad bijeenkwamen om zoveel mogelijk kunstwerken te redden van het water en de modder, in een poging te redden wat nog niet verloren was.
L'alluvione di Firenze del 4 novembre 1966, volontari portano dipinti fuori degli Uffizi
L'alluvione del 4 novembre 1966. Una donna pulisce un dipinto della Galleria degli Uffizi,
danneggiato dalla piena dell'Arno [Fotografia, 12 novembre 1966]
L'alluvione del 4 novembre 1966. Restauratori all'opera nella Galleria degli Uffizi nella foto di David Lees per Life [Photo by David Lees/The LIFE Picture Collection]
De overstroming van Firenze in 1966. 'Modderengelen', soldaten en carabinieri komen samen in Firenze om de overstroming aan te pakken, hier aan de Gallerei degli Uffizi.
Het was een ongeziene uitdrukking van solidariteit, en een eigenlijke voorloper van de moderne vormen van vrijwilligerswerk. Zeffirelli brengt hun werk erg mooi in beeld, in de straten van Firenze en in de Biblioteca nazionale. Honderdduizenden boeken in de centrale nationale bibliotheek werden vernietigd of beschadigd. Volgens UNESCO werden “meer dan twee miljoen zeldzame en onvervangbare volumes en talloze manuscripten ernstig beschadigd. Samen met het kruisbeeld van Cimabue in het nabijgelegen klooster Santa Croce, is de Biblioteca Nazionale centrale en de bijdrage van de Angeli del Fango een symbool geworden van de schade die de overstroming toebracht aan het culturele erfgoed van Firenze en Italië.
Het Archivio di Stato di Firenze
In de Galleria degli Uffizi werd 60 kilometer aan documentatie bewaard door het Archivio di Stato di Firenze (het Staatsarchief van Firenze), dat in 1852 was opgericht door Groothertog Leopold II om de historische documenten van Toscane te bewaren.
Op die beruchte 4 november 1966, overstroomde de Arno rondr vijf uur in de ochtend de binnenstad, en in korte tijd werden 40 kamers op de begane grond van het Uffizi met water vermengd met nafta overstroomd, waardoor de rekken, waarin zich voornamelijk oude en moderne documenten van juridische en administratieve aard bevonden, maar ook archieven van onderdrukte religieuze organisaties en enkele welzijnsinstellingen en ziekenhuizen, tot een hoogte van ongeveer 2 meter onder water kwamen te staan. Meen dan 70.000 documnten en boeken zouden door het vervuilde water onheroepelijk beschadigd worden [6]
Het schouwspel dat zich aandiende voor de ogen van de medewerkers van het Rijksarchief was desolaat en beangstigend.
L'alluvione del 4 novembre 1966. Piazzale degli Uffizi, vista dalla Galleria degli Uffizi a Palazzo Vecchio [Fotografo Ivo Bazzechi]
Met de hulp van het personeel van bevriende archiefinstellingen, en de Angeli del Fango begon men al snel met het verplaatsen van de documenten uit de ondergelopen opslagruimtes. Wetenschappers van het Instituut slaagden erin een groot aantal vrijwilligers, de Angeli del Fango die al massaal waren gemobiliseerd voor het reddingswerk in de Nationale Bibliotheek in Santa Croce, ook naar het Staatsarchief te leiden. Een groot deel van de beschadigde archieven werd onder de loggia's van het Uffizi geplaatst, vanwaar ze met takels naar hogere verdiepingen werden getild. Samen met de andere minder beschadigde stukken die ook waren verplaatst om ze uit de ongeschikte vochtige ruimtes te halen, werden ze vervolgens met legervoertuigen vervoerd naar verschillende opslagruimtes in nabijgelegen institutionele gebouwen in Arezzo, Prato, en andere plaatsen.
Documenten van het Staatsarchief uitgestald in de Loggiato degli Uffizi
De financiële steun die UNESCO onmiddellijk uitreikte voor het herstel van het artistieke en culturele erfgoed van Firenze, was voor de redding en het herstel van het Staatsarchief van groot belang.
Een van de belangrijkste initiatieven was de oprichting van het CRIA (Committee to Rescue Italian Arts), dat werd gesteund door de Florentijnse afdeling van de Harvard Universiteit in Villa I Tatti, waarmee jonge buitenlandse onderzoekers drie jaar lang werden betaald om zich in het Staatsarchief fulltime te wijden aan het herkennen, archiveren en nummeren van de teruggevonden archiefstukken, vooral de oudste fondsen, in het bijzonder de onderdrukte Compagnie e Corporazioni religiose. Daarbij werd een inventaris met meer dan 10.000 kaarten ontwikkeld die gebruikt kon worden om de archieven te raadplegen.
Het terugleiden van de documenten naar hun oorspronkelijke plaats in een verloren gegaan geheel, èn om om hun volgorde te reconstrueren was een van de moeilijkste opdrachten, omdat de meeste dossiers de externe nummering en beschrijvingstekens van het kantoor of de magistratuur waartoe ze behoord hadden kwijt waren. De documenten die deel uitmaken van een archief verliezen in feite hun betekenis als ze worden losgekoppeld van de relatie van wederzijdse en logische aaneenschakeling. Dit was vooral het geval bij documenten waarvan de perkamenten omslagen onmiddellijk waren verwijderd om de verspreiding van schimmels en bacteriën te voorkomen en zo te zorgen voor een snellere droging van de papieren dragers[10].
De overstroming van 4 november 1966. David Lees aan het werk voor Life Magazie, onder de Loggiato degli Uffizi
Er was een modern uitgerust laboratorium nodig om de noodzakelijke restauratiewerkzaamheden uit te voeren, zodat de documenten weer konden worden geraadpleegd. De kline “werkplaats”die sinds Sinds 1917 in twee kleine kamers in het Uffizi werd gebruikt voor eenvoudige restauratie van archiefstukken, was voor deze grootschalige operatie obtoereikend. In juni 1967 werd een begin gemaakt met de verwerking van het materiaal dat geleidelijk aan terugkeerde vanuit kleinere centra. Er was een kleine boekbind- en restauratiewerkplaats opgezet in de kamers naast de Salone Magliabechiano, met technisch personeel en de eerste apparatuur. Om aan de grootschalige restauratievereisten te kunnen voldoen, werd echter een veel grotere en geschiktere ruimte gevonden in de zogenaamde Salone Palatino (gelegen achter de Uffizi, onder de Salone Magliabechiano), die eerst ook volledig gerestaureerd moest worden. In die grote, speciaal gerenoveerde ruimte begon de nieuwe werkplaats in juli 1968 onder leiding van Francesca Morandini aan het lange proces van de restauratie van de teruggevonden archieven [10].
Pacchi di documenti dell’Archivio di Stato messi “in salvo”
nel portico degli Uffizi dopo l'alluvione di Firenze, novembre 1966
Het werk aan het ondergelopen materiaal wordt sinds 1989 voortgezet in een nog grotere en beter uitgeruste ruimte in een nieuw gebouw naar een ontwerp van de architecten Gamberini en Macci op de hoger gelegen Piazza Beccaria aan de overkant van de Arno.
In 2006, ter gelegenheid van de 40e verjaardag van de overstroming, was 65 procent van al het beschadigde materiaal geïdentificeerd, gerestaureerd en teruggebracht naar de oorspronkelijke collecties.
Het was niet de eerste keer dat de rivier de Arno buiten haar oevers trad en Firenze overstroomde. Sinds de middeleeuwen werd Firenze door nog 3 verwoestende overstromingen getroffen, maar nooit eerder dan die rampzalige nacht van 4 november 1966 bereikte het water een hoogte van 6 meter.
De grootste overstromingen in Firenze vonden plaats op 4 november 1333, 13 september 1557, 3 november 1844 en 4 november 1966. Verspreid over de stad vind je markeringen die de hoogte van het waterpeil aangeven.
Elk jaar wordt de overstroming op 4 november herdacht met een fakkeloptocht en een herdenkingsmis.
L'alluvione del 4 novembre 1966, veduta di Piazza San Giovanni dal Campanile di Giotto, Firenze
Alluvione di Firenze novembre 1966, la furia dell’Arno al Ponte di Santa Trinita
Piazza Cavalleggeri, Firenze 1966 [L'Archivio fotografico della Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze]
L'alluvione del 4 novembre 1966, Piazza Santa Croce dopo l'alluvione
L'alluvione del 4 novembre 1966, una triste visione di Piazza Santa Croce dopo l'alluvione
Uno spettacolo triste di Piazza Santa Croce dopo l'alluvione
Un uomo aiuta una donna ad attraversare la strada sul Lungarno Pecori Giraldi, Firenze, novembre 1966
L'alluvione di Firenze del 4 novembre 1966, Piazza dei Cavalleggeri, tra Lungarno delle Grazie e Lungarno della Zecca Vecchia
Alluvione di Firenze novembre 1966, 4 novembre 1966, veduta da Piazzale Michelangelo
L'alluvione del 4 novembre 1966, Piazza Santa Croce dopo l'alluvione, targa degli'Angeli del fango
Stranded vetture nella piazza antistante la Basilica di Santa Croce, durante l'alluvione del fiume Arno a Firenze
L'alluvione di Firenze 1966. Fango e detriti in piazza del Duomo
Biblioteca Nazionale di Firenze, un'immagine della biblioteca dopo l'alluvione
Libri e giornali alluvionati nei magazzini della BNCF
asciugatura di libri alluvionati nella sala di lettura della BNCF
L'alluvione di Firenze del 4 novembre 1966, Ponte Santa Trinità, Santo Spirito
Angeli del fango
Alluvione di Firenze novembre 1966, Angeli del fango presso la Biblioteca nazionale
Volontari, angeli del fango di ritorno dal lavoro in zona San Niccolò
L'alluvione del 4 novembre 1966. L'affresco di Paolo Ucello, danneggiato dall'alluvione, viene rimosso dalla chiesa di Santa Maria Novella a Firenze per essere riparato, 1966
Primi interventi di pulitura dei volumi presso la Biblioteca nazionale
L'alluvione di Firenze 1966. Lavaggio del fango dai volumi con una pressa per libri
Angeli del fango che salvano un quadro dopo l'enorme alluvione in città, Piazza della Signoria, 1966 [Photo by David Lees/The LIFE Picture Collection]
The 1966 flood of the Arno. Manuscripts from the National Library being washed and dried in the boiler room of the Florence railway station, Florence, 1966
Homepage | Gallerie degli Uffizi | Il sito ufficiale delle Gallerie degli Uffizi. Orari, tariffe, biglietti, abbonamenti e informazioni per gli Uffizi, Palazzo Pitti e Giardino di Boboli.
Memorie - Fatti e persone da ricordare | L'alluvione di Firenze, per non dimenticare | www.raiplay.it/video
L'esondazione dell'Arno che il 4 novembre 1966 sconvolse il Paese, distruggendo la città di Firenze. Tredicimila famiglie senza tetto e trentaquattro morti. Una mobilitazioni di volontari in arrivo da ogni parte d'Italia e non solo, giovani e anziani, donne, studenti … Vennero chiamati "gli angeli del fango". Videografia: Per Firenze (1966), "Notte Italia" (1998)
David Lees, David Lees for life : triumph from tragedy : i giorni dell'alluvione : in occasione del quarantesimo anniversario dell'alluvione che colpì Firenze il 4 novembre 1966 = on the occasion of the 40th anniversary | 2006 - Polistampa, Exhibition catalogue, Florence, Palazzo Vecchio, 2006.
Bibliografie
Erasmo D’Angelis, Angeli del fango, 2016, Giunti Editore
Clark, Robert, Dark Water: Flood and Redemption in the City of Masterpieces. 1st ed. New York: Doubleday, 2008
Robert Clarks boek Dark Water: Flood and Redemption in the City of Masterpieces werd in 2008 gepubliceerd, nadat hij in 2006 de veertigjarige herdenking van de overstroming had bijgewoond.
[1] [2] Accadde Oggi 4 novembre 1966, la drammatica alluvione a Firenze | www.unionesarda.it [3] Documentazione dei danni dell'alluvione del 1966 al patrimonio artistico fiorentino | www.uffizi.it [4] La sala 41 della Galleria degli Uffizi ospita "L'alluvione e gli Uffizi: un racconto per immagini", una piccola ma densa mostra fotografica, in memoria di ciò che l'Alluvione rappresentò per il più importante museo italiano. Una testimonianza intessuta dalle istantanee scattate dagli operatori fotografici degli Uffizi dell'epoca, che accorsi al lavoro, appena il ritiro delle acque lo permise, vollero fermare quegli attimi di sgomento attivo, grazie alle poche attrezzature superstiti in loro possesso. | Zaal 41 van de Galleria degli Uffizi huisvest 'De overstroming en de Uffizi: een verhaal in beelden', een kleine maar indringende fototentoonstelling ter herinnering aan wat de overstroming betekende voor het belangrijkste museum van Italië. Het is en getuigenis verweven met de foto's dier de Uffizi-fotografen, die zich haastten om aan het werk te gaan, zodra het terugtrekkende water het toeliet, om met de weinige overgebleven apparatuurdie he, nog restte, die momenten van actieve ontzetting vast te leggen. Online kan je een deel van deze foto's hier belijken.
'Inaugurata il4 novembre 2016, in memoria dell'alluvione di Firenze di 50 anni prima, nella sala 41 della Galleria degli Uffizi, la mostra fotografica L'ALLUVIONE E GLI UFFIZI: UN RACCONTO FOTOGRAFICO, SCATTI INEDITI DAL GABINETTO FOTOGRAFICO DEL MUSEO. Le immagini
di atello Ciuffi e Nadir Tronci, realizzate in bianco e nero, nei giorni immediatamente seguenti al disastro, documentano alcuni dei danni subiti dal patrimonio artistico della città (e da quello di altri centri, affidato all'epoca, per restauro, ai laboratori ospitati negli edifici del complesso degli Uffizi) e il trasferimento degli stessi nelle sale della Meridiana di Palazzo Pitti.'
[5] Manno Tolu, Rosalia; Bellinazzi, Anna, eds. (2002). The Florence State Archive: thirteen centuries of historical records. Florence: Nardini Editore., pp. 193-194. De overstroming van 4 november 1966, die aanzienlijke schade toebracht aan de documentatiecollectie, maakte het nog noodzakelijker om een ander onderkomen te vinden voor het Florentijnse instituut. Na het vinden van een geschikte plek op het Piazza Beccaria, langs de ringweg die in de 19e eeuw ontworpen werd door de architect Giuseppe Poggi, werd het nieuwe gebouw ontworpen door Italo Gamberini en de groep architecten die hij leidde en officieel ingewijd op 4 februari 1989. Tussen 1987-1988 werden archiefmaterialen overgebracht van de Uffizi naar hun huidige locatie, aan de Viale della Giovine Italia, in de buurt van het Piazza Beccaria in Firenze. [6] Op het moment van de gebeurtenis werd standaard berekend dat ongeveer 45.000 items beschadigd waren, die behoorden tot 46 archieffondsen uit alle periodes. Als we ook rekening houden met de documentatie die nog niet geïnventariseerd was, liep de omvang van de schade op tot meer dan 50.000 eenheden. De totale verkenning van het overstroomde materiaal die tussen 1970 en 1987 werd uitgevoerd, bracht echter nog eens ongeveer 13.000 eenheden aan het licht die niet waren geïnventariseerd. Hiermee, en rekening houdend met de meer dan 11.000 stukken die vernietigd of verspreid werden omdat ze niet meer herkenbaar waren, werd een totaal van ongeveer 70.000 overstroomde stukken geteld
[
La Bellezza Salvata | Firenze 1966-2016 [Tentoonstelling] | Loredana Maccabruni, L’alluvione nell’Archivio di Stato di Firenze. Il percorso di recupero e restauro dei documenti | mostre.sba.unifi.it] [7] Clark, Robert, Dark Water: Flood and Redemption in the City of Masterpieces. 1st ed. New York: Doubleday, 2008, p. 106. [8] Clark, Robert, Dark Water: Flood and Redemption in the City of Masterpieces. 1st ed. New York: Doubleday, 2008, pp. 177–79 en 333.
Spande, Helen, and New York University. 2009. Institute of Fine Arts. Conservation Center. Conservation Legacies of the Florence Flood of 1966: Proceedings of the Symposium Commemorating the 40th Anniversary. London: Archetype, p. xviii. [Geciteerd uit Flood in Florence, 1966: A Fifty-Year Retrospective]. [9] Florence’s Mud Angels. Backpackers, travelling through Europe, forged a new wave of international collaboration | www-historytoday-com [10] Loredana Maccabruni, L’alluvione nell’Archivio di Stato di Firenze. Il percorso di recupero e restauro dei documenti | mostre.sba.unifi.it
Filmbeelden tijdens en na de overstroming, en een fragment uit La Meglio Gioventù
![Toacana ] Galleria di immagini](/titels/albump.gif){kind=small}
![L'alluvione del 4 novembre 1966. Gallerie degli Uffizi, I portici fuori dal Palazzo degli Uffizi dopo l'alluvione (foto Raffaello Bencini]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczN1RxSuv3ZfKaxcE38xdRwKARBbcVVr1InzRwsAkyaUw8biBhpwCBqda0RkIYVPT_LydqU5xbjblB8L_lx-Q__Xt7-ujg_ixmw3s6DkE3AgdBUR389f=w1200
)
![Una sala delle Gallerie degli Uffizi dopo l’alluvione di Firenze del 4 novembre [Courtesy Touring Club Italiano]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczO2iiuDHuNJtTHwLJStzd1BnU0kpeoHV2i23pv0n_iW5q8s3tRyiUk8boeiYp2CZTfsJvVj7NQPAcSbyTmwKdz5HgfEeakf6r82F2q1pvulwrDnSyPf=w1000-h788-p-k)
![L'alluvione del 4 novembre 1966. Una donna pulisce un dipinto della Galleria degli Uffizi, danneggiato dalla piena dell'Arno [Fotografia, 12 novembre 1966]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczPA5fZ1z2bMYyopeyi9u8eFqGvAWdzN8nDHINGBIlc5NFke4Js3ANTH0Ki8Ri1AWfIkBk-xl9HeixVYczzwKmw7-yOA-Wq99xATGwaFTGLp00KiOw6v=w1000-h1500-p-k)
![L'alluvione del 4 novembre 1966. Restauratori all'opera nella Galleria degli Uffizi nella foto di David Lees per Life [Photo by David Lees/The LIFE Picture Collection]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczNNHc6WvNT0MrDR5d0OwhmtjlwpFB0REbT3FprrfKa1D4eTBd5x4NGrWfWUrMUY-_XuReq3PACqKwA9oLbnibMtEQYrlPRyLh_gNRtJvnOiRjA3a55C=w3200-h2350-p-k)
![L'alluvione del 4 novembre 1966. Piazzale degli Uffizi, vista dalla Galleria degli Uffizi a Palazzo Vecchio [Fotografo Ivo Bazzechi]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczMX33odyF5ckqh6C3hD2Rf8BHofmgEPQNHJ7mgXX6iFzI3c8hPTEARL8E6XV-6wWNEL6TcwT1u_i3kPxH0297or4BS1rHSITVMTblZSqYlfgJomvw-D=w1000-h1008-p-k)
![l'alluvione del 4 novembre 1966, veduta di Piazza San Giovanni dal Campanile di Giotto, Firenze
[Fotografo Ivo Bazzechi. Fototeca del Kunsthistorischen Instituts di Firenze]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczOhfNFDRYW4UmVlwQvKWbIDej9GCr4Feu4m_W-bbAxFa9J0o6N5kiPhT5ixE51HMXdHqe-tfEcoXpKe1hwMMTgRBIfJrYBfLt2aRtre3Ye77p4MTzxj=w1000-h765-p-k)
![Piazza Cavalleggeri, Firenze 1966 [L'Archivio fotografico della Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczO8IKB_uK0CIoJbkcG8jEY6gFvE6-gI2ybhbMEWQsjJtZI_KDbaGZR0r5P0iJaJbySsDFX62G7HIMSs0dhFKYT4ZBZD1D_b_Xbjch50NGK6FdVesuIq=w1200-h864-p-k)
![Un uomo aiuta una donna ad attraversare la strada sul Lungarno Pecori Giraldi, Firenze, novembre 1966 [Ansa]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczOJdkDKLeW2uPu7mVFKklfG6QInnwvjGVpKV4f8REITb68kzu76VgNs5eiaItyB2OyJCDes01XzSLV2UVcSUYrTWtgfojtWeuZOUo3-8Jh5NPZ-2l3V=w1200-h800-p-k)
![Alluvione di Firenze novembre 1966, 4 novembre 1966, veduta da Piazzale Michelangelo [Archivi Alinari, Firenze]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczM9UQM5B1GPv8ItnIM-4dH1aclV0sBlftV5U3ag6msPC11FBgIh4riM7Cncc5ksZjqt5X8dt4zxIswDzg61_t8ypHekPfU8b5_--xOaX-VN5SK7Znd3=w1200-h799-p-k)
![Stranded vetture nella piazza antistante la Basilica di Santa Croce, durante l'alluvione del fiume Arno a Firenze [L'Archivio fotografico della Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczPUWs_tyyqsAzxITi68MiBL-Jb2JSJ0OTsz_cSEJCmsnXL0rsBZ6yRtlBqj-FvkNOvibkJ8oAhTNMRyx4FmDoRFXx3b8qkWYOU_zHkZKWjqaxYDFWUT=w700-h738-p-k)
![L'alluvione di Firenze 1966. Fango e detriti in piazza del Duomo [Ansa]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczOTB2TE8LzOW_Gup4zDxfQJk1SCAyEs57mZ0zv0h12tfWwo6VZlGMpkt6Rp8b1XGfjNLXuR5IPCxp8F1W14kdADHoOL_FC-MfPN7ihd2NhVbzIQZEyE=w700-h714-p-k)
![Biblioteca Nazionale di Firenze, un'immagine della biblioteca dopo l'alluvione [Foto di Balthazar-Korab]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczOyJxrVzFR7dsok-HV-MbBqKZcUx9xpnSu6ec60kW-5N9atxt7I-k1T4Af9hQHL9p0O8BBtqzBJnLIp5jzV8_NvYQEkG-M9wgDP2gT4Xy-QaajMDz3G=w1600-h1600-p-k)
![L'alluvione di Firenze 1966, Libri e giornali alluvionati nei magazzini della BNCF [L'Archivio fotografico della Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczOQS6YpCeFJZPApztCdrwjOgwO7-eI86VqS8IjSuF-MMVnNfuM4epoNmQBWkoygtf2cP7iD0b53HNc5Rq2RU-8fr6BGFxyFX2QiGZTRs6abG3qwBBD3=w700-h700-p-k)
![L'alluvione di Firenze 1966, asciugatura di libri alluvionati nella sala di lettura della BNCF [L'Archivio fotografico della Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczNE-y_XATaZFyJwnfp33r_ZrwKinwGdeWS_xLhQLh1kIwWb7HxUOYcOsGA8l4w-qFQbleI7fi9OXYQvLKR2F6Ej5i5aXsHKCTSCGr0GVHpgTSiVnpLm=w700-h698-p-k)
![Alluvione di Firenze novembre 1966, Angeli del fango presso la Biblioteca nazionale [Biblioteca Nazionale centrale | Rcs-periodici]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczN3d-PfsMknPySI5ht3LkinnczzFn7Jv4LRE9WEDrCgOPPK2kKdaefROYhgu3F2qjXEOexhoAo-S1uCt-Ukt4xUbI7QcKcYq0jPVuKUnaBvCu5Klma2=w1200-h897-p-k)
![L'alluvione del 4 novembre 1966. L'affresco di Paolo Ucello, danneggiato dall'alluvione, viene rimosso dalla chiesa di Santa Maria Novella a Firenze per essere riparato, 1966 [David Lees/The LIFE Picture Collection]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczN7p96PAqjI9VFm6aQLg1b9wl3b87g9IuSSEhNGKpQeBtjZdzDnW2OxZQcLFD5jbKqpxdf021jojw1pcWPzJ06kOdlWmJBiLT4tBGV8CN1sstXjZJuu=w600-h425-p-k)
![Primi interventi di pulitura dei volumi presso la Biblioteca nazionale [Raffaello Bencini/Archivi Alinari, Firenze]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczNdo9PZs5yfVQ6zJ7WVqBlX4FeXvBClhTUCgEfXIiY708jufNP_AfSTcbabBDcwe-J8dKqYqWurZosD0lVQVZ1N8Fz1vYyWr2lRb-2WaAEXBtLj9DVD=w700-h934-p-k)
![L'alluvione di Firenze 1966. Lavaggio del fango dai volumi con una pressa per libri [L'Archivio fotografico della Biblioteca Nazionale Centrale di Firenze]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczNhPQkWkZ0JTeX9bpG9UIU1wZXjuUiJQmcxu-5UVn1YJ4MO0esV7F4qW44GpxR_vP_F0Lh77FOajd9upzAshezCGJwprqmzg525VwFi9-Of6FckD3Ws=w500-h718-p-k)
![Angeli del fango che salvano un quadro dopo l'enorme alluvione in città, Piazza della Signoria, 1966 [Photo by David Lees/The LIFE Picture Collection]](https://lh3.googleusercontent.com/pw/AP1GczOrpSttUy0jBut651IsJjY_zhUP57SvJAwfzBBOeRA25C8WYXhIpsQuccZyODXnJs_ajM2wSNSVi-APjYWxpkVDw-3SiDlmoVRuSQJdsu71a2EQVoHU=w700-h979-p-k)
