Het monumentale kruisbeeld van Santa Croce is een van de meesterwerken van Cimabue. Hij schilderde het kruis rond 1272-1280 voor de basiliek van Santa Croce in Firenze, waar het nog steeds bewaard wordt. Het is 4,48 meter hoog en 3,90 meter breed en werd gemaakt in opdracht van de Franciscaner monniken van Santa Croce. Het is een van de eerste Italiaanse kunstwerken die zich losmaakt van de laatmiddeleeuwse Byzantijnse stijl en staat bekend om zijn technische innovaties en humanistische iconografie.
Het schilderij is beruchtvanwege de aanzienlijke schade die het heeft geleden tijdens  de overstroming van de Arno in 1966. De crucifix hangt nu in de sacristie van Santa Croce.

Cimabue, Crocifisso di Santa Croce, prima dell’alluvione, 1272-1280 circa, Santa Croce, Firenze

Cimabue (Firenze, 1240 - 1302)

Er is niet veel bekend over het leven van deze grote 13e-eeuwse kunstenaar. We weten dat de naam Cimabue aan hem werd gegeven, maar zijn echte naam was  Cenni of Bencivieni di Pepi.
Volgens Giorgio Vasari werd de jonge Cimabue door zijn vader naar het klooster bij Santa Maria Novella gestuurd waar een familielid hem onderwees.
In Firenze komt hij in contact met grote meesters van de Byzantijnse mozaïekkunsten Griekse icoonschilders die naar Firenze waren gekomen. Hij ontwikkelt snel een eigen stijl, die 'zowel qua vorm als qua kleuren verschilt van zijn meesters' (Vasari).

Rond 1270 creëerde Cimabue het houten kruisbeeld van de San Domenico-kerk in Arezzo. Hier breekt hij op briljante wijze af met de Byzantijnse stijl, niet alleen in de techniek, maar ook in zijn meer ‘humane’ visie op de kruisiging. In plaats van een triomferende Christus schildert hij een lijdende Christus die het gewicht van de zonde van de mens draagt. Hij legt in feite de basis voor Giotto's grote innovaties en kondigt de Italiaanse renaissancestijl aan. In 1272 gaat Cimabue naar Rome. Wanneer hij terugkeert naar Firenze, maakt hij het grote houten kruisbeeld voor de Santa Croce-kerk.

Cimabue was een tijdgenoot van Dante, die hem citeert in zijn Divina Comedia als de artiest die op het gebied van schilderkunst alleen werd overtroffen door de grote Giotto. Giotto zou zijn eigen krachtige kruisbeeld schilderen in de Santa Maria Novella.
Cimabue ligt begraven in de Santa Maria del Fiore in Firenze.
Dit is zijn grafschrift:

«Cimabue credette di tenere il campo della pittura; così fu finché visse. Ora, invece, tiene le stelle del cielo.»

'Zoals Cimabue geloofde bij zijn leven het veld van de schilderkunst aan te voeren, zo voert hij de sterren aan.'

Cimabue, Crocifisso, dopo l’alluvione, 1272-1280 circa, tempera e oro su tavola, Santa Croce, Firenze

De vergulding en monumentaliteit van het kruis verbinden het met de Byzantijnse traditie.

Christus wordt afgebeeld volgens de iconografie van Byzantijnse oorsprong van de Christus patiens, met de ogen gesloten, het hoofd op de schouder rustend, het lichaam naar links gebogen en de spieren gemarkeerd, met de Madonna en de heilige Johannes de Evangelist rouwend aan zijn zijde. Het is een iconografie die al ingeburgerd was in de Byzantijnse kunst, die die van de triomferende Christus aan het kruis (Christus triomfans) in het westen verdrong.

De statische pose van Christus weerspiegelt deze stijl, terwijl het werk over het algemeen nieuwere, meer naturalistische aspecten bevat. Het werk presenteert een levensechte en fysiek imposante weergave van de kruisiging. Christus wordt bijna naakt afgebeeld: zijn ogen zijn gesloten, zijn gezicht levenloos en verslagen. Zijn lichaam zakt in een houding die verwrongen is door langdurige pijn.

Het kleine paneel op de verticale balk boven het hoofd van Christus draagt de INRI inscriptie Hic est Iesus Nazarenus, Rex Iudeorum (“Hier is Jezus de Nazarener, Koning der Joden”).

"HIC EST IESUS / NAZARENUS / REX IUDEORUM"

Het schilderij, een grafische weergave van menselijk lijden, is van cruciaal belang in de kunstgeschiedenis en heeft schilders beïnvloed van Michelangelo, Caravaggio en Velázquez tot Francis Bacon.

Voorstellingen van de Maagd en Johannes de Evangelist flankeren Christus in kleine rechthoekige panelen aan beide uiteinden van zijn uitgestrekte armen. Beiden hebben een donkere huidskleur en hebben een gekwelde en bedroefde uitdrukking terwijl ze hun hoofd op hun handen laten rusten en naar binnen gericht zijn, naar Christus. In overeenstemming met het Franciscaanse idee wordt de vergulding rond de rouwende heiligen tot een minimum beperkt. De grootte en posities van de figuren zijn verkleind in vergelijking met de gebruikelijke Byzantijnse iconografie[2] om de centrale focus op het lijden van Christus te behouden. [4]

In 1948 werd de Crucifix ondergebracht in de Galerie degli Uffizi, maar tien jaar later, met de inrichting van het Santa Croce museum, keerde het terug naar het franciscaanse complex.
Het kruisbeeld was aan het einde van de dertiende eeuw in de kerk van Santa Croce geïnstalleerd. De kerk overstroomde in 1333 en 1557, maar de crucifix liep pas ernstige schade op in 1966 toen de oevers van de rivier de Arno braken en Firenze onder water liep.[11]

Met geïmproviseerde middelen kon het schilderij uit het water gered worden. Het werd overgebracht naar de Limonaia di Boboli, en plaats die speciaal voorbereid was om de ondergelopen en beschadigde kunstwerken van de stad in een eerste fase te huisvesten.

Il Crocifisso di Cimabue dopo l'alluvione del 4 novembre 1966.
Trasporto del crocifisso dalla chiesa di Santa Croce, alla limonaia del Giardino di Boboli

De Kruisiging van Cimabue was het onderwerp van een lange en innovatieve restauratie in de laboratoria van de Opificio delle Pietre Dure in het Fortezza da Basso, en na een reeks van tentoonstellingen in Europa en Amerika, werd het verplaatst naar het Il museo dell'Opera di Santa Croce. Helaas laat het verlies van zestig procent van het picturale oppervlak niet langer toe de extreem hoge technische kwaliteit ervan te waarderen, maar de expressieve kracht van he kunstwerk lijkt niet aangetast.

Om het te beschermen tegen overstromingsrisico's werd het in 2013 opnieuw verplaatst en in de sacristie van Santa Croce gehangen.

Christus dolens

In de westerse iconografie is de Christus patiens een tussenstadium in de overgang van de Christus triumphans naar de Christus Dolens.

Christus dolens is een iconografie van de gekruisigde Christus, die tot stand kwam in Italië in de tweede helft van de dertiende eeuw, onder invloed van de franciscanen.[9] In dit type van kruisiging van de lijdende Christus wordt het levenloze lichaam van Christus getoond, dat gebogen aan het kruis hangt aan zijn vastgenagelde handen. Het hoofd is opzij weggezakt op de schouder en de ogen zijn gesloten. De voeten zijn over elkaar met een nagel aan het kruis genageld en de benen zijn gebogen en geven geen steun meer. De wonde van de lans in de zijde van Christus is afgebeeld, en het bloed sijpelt nog uit alle wonden. De ziel heeft het lichaam verlaten en wat overblijft is het meelijwekkende gemartelde lichaam van een mens. Deze iconografie is het resultaat van de evolutie van de voorstelling van de gekruisigde Christus, van de over de dood triomferende zoon van God, de Christus triumphans via de gelaten het lijden ondergaande Christus patiens, beiden van Byzantijnse oorsprong, naar de finale geofferde Christus, iconografie die niet gebaseerd was op een Byzantijns voorbeeld, maar westers van inspiratie was[10].

De Italiaanse schilders gingen de bestaande iconografie van de Christus patiens aanpassen om de beeldvorming realistischer en menselijker te maken. De van oorsprong Byzantijnse iconografie werd aangevuld of gewijzigd met gotische elementen. Ze werd zeer populair bij de Italiaanse primitieven en overgenomen door de schilders uit de renaissance op de schilderijen die de gekruisigde Christus voorstellen.[10]