Piazzale Michelangelo


Piazza della Signoria

Loggia dei Lanzi

Fontana del Nettuno


San Lorenzo

Sagrestia Nuova


Santo Spirito

Fondazione Salvatore Romano

Andrea Orcagna, Cenacolo, Crocifissione e ultima cena

Giardino Bardini


San Miniato al Monte


Cimitero delle Porte Sante



Santa Croce

Cappella Bardi di Vernio

La Capella Pazzi


Walking in Florence

From Ponte Vecchio to Piazzale Michelangelo

 

 

 

 

 





 
Il Palio di Siena

Pierre Petit, La Liberté éclairant le monde, Woodburytypie, Goupil & Cie., 1883, collectie Rijksmuseum Amsterdam

 

Pierre Petit, La Liberté éclairant le monde, Woodburytypie, Goupil & Cie., 1883, collectie Rijksmuseum Amsterdam [0]

 

Toacana ] Galleria di immagini  
     
   

Frédéric Auguste Bartholdi | Een kleine geschiedenis [2] Het verhaal van een verbeelding. Achtergrond en inspiratiebronnen van la Liberté éclairant le monde

   
   
   

“… iconography serves as a constant auxiliaryto the study of the history of ideas.” 

   

Jean Seznec, The Survival of the Pagan Gods

Het Vrijheidsbeeld werd op 28 oktober 1886 in New York ingehuldigd en was een geschenk van Frankrijk aan de Verenigde Staten. De oorspronkelijke naam van het beeld was La Liberté éclairant le monde en werd in Parijs vervaardigd door de Franse beeldhouwer Frédéric Auguste Bartholdi. Het Vrijheidsbeeld werd een van de symbolen van de Verenigde Staten. Aan de inhuldiging op Bedloe's Island in 1986 ging een bewogen geschiedenis vooraf.
De Statua della Libertà della Poesia van Pio Fedi geldt als een van de mogelijke inspiratiebronnen voor het beeld van Bartholdi, hoewel dat historisch niet kan aangetoond worden. Beide beelden worden ook wel eens Sisters of Liberty genoemd. Stilistisch zijn er vele overeenkomsten, en ook inhoudelijk is er een grote verwantschap. Maar nabij Milaan staat nog een beeld dat van grote invloed was op de Statue of Liberty.


Pio Fedi, statua della Libertà della Poesia (particolare), tomba Giovanni Battista Niccolini, Santa Croce, Firenze

Pio Fedi, statua della Libertà della Poesia (particolare), tomba Giovanni Battista Niccolini, Santa Croce, Firenze
. Een vermoede verwantschap [2]

 

Het idee voor het Vrijheidsbeeld kwam van de republikeinse politicus en activist tegen de slavernij Édouard René Lefebvre de Laboulaye. Hij geloofde dat Amerika na de lange en bittere burgeroorlog en de afschaffing van de slavernij een monument verdiende ter herdenking van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring (1776) en de daarmee verbonden idealen van gerechtigheid en vrijheid. Lefebvre de Laboulaye, auteur van een driedelige geschiedenis van de VS, hield zichzelf voor om voor het eeuwfeest van de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring op 4 juli 1876 een groots monument te laten bouwen. Het moest een beeld worden van ongeziene afmetingen. Édouard de Laboulaye zou al in 1865 hebben opgemerkt dat elk monument voor de Amerikaanse onafhankelijkheid eigenlijk een gezamenlijk project zou moeten zijn van het Franse en het Amerikaanse volk.
Het ambitieuze project werd in 1871 toevertrouwd aan de Franse beeldhouwer Auguste Bartholdi.

Vanaf dat moment was het Bartholdi's obsessie om dit beeld te realiseren, en hij liet zich niet van zijn doel afhouden door het woelige politieke klimaat in Frankrijk, of door obstakels als geldgebrek en moeizame verre reizen. Vanaf 1875 ontwierp en bouwde hij verschillende modellen van klei en gips die tussen één en elf meter hoog waren. Hij maakte diverse ontwerptekeningen om publiek en overheden van zijn plannen te overtuigen.

De hieronder afgebeelde houtskooltekening speelde een grote rol in Bartholdi's reis door de Verenigde Staten om fondsen te werven.



Frédéric-Auguste Bartholdi, Presentation Drawing of The Statue of Liberty Illuminating the World, 1875, houtskool op papier, opgehoogd met witte kalk, The Metropolitan Museum of Art, New York

Frédéric-Auguste Bartholdi, Presentation Drawing of The Statue of Liberty Illuminating the World, 1875, houtskool op papier, opgehoogd met witte kalk, The Metropolitan Museum of Art, New York [Public Domain]

Het ontwerp voor het beeld en het voetstuk waarop het Vrijheidsbeeld geplaatst zou worden heeft verschillende stadia doorlopen. In haar linkerhand houdt Libertas hier nog een gebroken ketting vast. Het voetstuk had aanvankelijk de vorm van een piramide (het ontwerp is bewaard in een tekening in Musée Bartholdi, Colmar), die vervolgens uitgroeide tot de hexagonaal gevormde structuur die we hier zien, en nog verder zou vereenvoudigen.

 

Achtergrond en inspiratiebronnen

Het vrijheidsbeeld stelt Libertas voor, de Romeinse godin van de vrijheid. Ze houdt met haar rechterhand een fakkel boven het hoofd en in haar linkerhand draagt ze een tabula ansata met de inscriptie JULI IV MDCCLXXVI, de datum van de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring°. Een gebroken ketting ligt aan haar voeten, de rechtervoet is licht geheven en drukt beweging uit.
De mogelijke antecedenten van het Vrijheidsbeeld zijn talrijk, er zijn Griekse en Romeinse godenbeelden, er is de allegorische voorstelling van het keizerlijke Frankrijk, la France impériale, de kroon met stralen kan ontleend zijn aan Sol Invictus of aan het grootzegel van Frankrijk. En er is de Kolossus van Rhodos, het mythische bronzen beeld van de Griekse zonnegod Helios dat een van de zeven wereldwonderen van de antieke wereld wordt genoemd, en dat ook door Bartholdi in zijn geschriften vermeld wordt.
En er is het doolhof in de dynastieën van Griekse en Romeinse goden met hun allegorische of symbolische voorstellingen.


Libertas

Lefebvre de Laboulaye en Bartholdi kozen voor de Romeinse godin Libertas, een vrouw, om La Liberté éclairant le monde gestalte te geven. In de Romeinse godenwereld is Libertas de goddelijke personificatie van de vrijheid. Ze wordt doorgaans afgebeeld met een pilleus, een muts van vilt die door vrijgelaten slaven gedragen werd. Naast de muts draagt ze ook een laurierkrans en een lans. Libertas was ook in de Verenigde Staten een bekend icoon met een sterke symbolische waarde.



Nanine Vallain, La liberté, 1794, Musée du Louvre

  Jean-François Soitoux, La République ôtant le voile à l'Ignorance, 1879 (Inscriptions sur la tablette : "Droits, devoirs de l'homme)   Léopold Morice, Beeld van Marianne op Place de la République, 1883)

Nanine Vallain, La liberté, 1794, Musée du Louvre

 

Jean-François Soitoux, La République ôtant le voile à l'Ignorance, 1879 (Inscriptions sur la tablette : "Droits, devoirs de l'homme) [19]

 

Léopold Morice, Beeld van Marianne op Place de la République, 1883)

Eugène Delacroix, La Liberté guidant le peuple (1830)

Een vrouwenfiguur als zinnebeeld van vrijheid stond in Frankrijk al centraal in La Liberté guidant le peuple (1830) van Eugène Delacroix, een allegorie op de revolutie waarin de vrijheid verbeeld wordt door Marianne, een symbool uit de revolutie van 1789. Met een vlaggenstok in de rechterhand voert ze de revolutionairen aan bij de Franse revolutie van 1830. Arbeiders en bourgeoisie staan schouder aan schouder en trekken samen op onder leiding van de vrijheid. De drie kleuren van de nieuwe vlag verwijzen naar liberté, égalité en fraternité.

Mede dankzij het schilderij van Delacroix werd Marianne het nationale symbool van Frankrijk. Zij lijkt in niets op de gangbare onsterfelijke allegorische figuur van de Vrijheid, die proportioneel gestileerd is naar het schoonheidsideaal van de klassieke oudheid en haar opvallende verschijning met ontbloot bovenlijf zou zelfs een tijdje verboden worden. Ook zij draagt een Frygische muts of pilleus [18].



Eugène Delacroix, Le 28 juillet 1830 : la Liberté guidant le peuple, 1830, Musée du Louvre

Eugène Delacroix, Le 28 juillet 1830 : la Liberté guidant le peuple, 1830, Musée du Louvre [1]



Het schilderij was bestemd voor de troonzaal van het Palais de Luxembourg, maar zou snel worden verwijderd vanwege zijn opruiende politieke boodschap. Na de juniopstand van 1832 werd het teruggegeven aan de kunstenaar. Van 1852 tot 1870, onder Napoleon III, werd het afbeelden van Marianne verboden, en werd zij een clandestien symbool van het verzet tegen het regime.
Vanaf 1874 maakt het schilderij deel uit van de collectie van het Musée du Louvre.

Bartholdi en Laboulaye vermeden bij hun iconografische voorstelling echter een beeld van revolutionaire vrijheid zoals Eugène Delacroix die had afgebeeld in zijn schilderij in 1830. Laboulaye had geen sympathie voor revolutie, en dus zou Bartholdi's figuur volledig gekleed zijn in golvende gewaden, wat gebruikelijk was in afbeeldingen van Romeinse godinnen. Hij vermijdt de indruk van geweld in het werk van Delacroix, en geeft het beeld een vredige uitstraling. De pilleus, symbool van de bevrijde slaaf, wordt vervangen door een diadeem of kroon, zoals in de Libertà della Poesia van Pio Fedi, en in haar rechterhand houdt zij een fakkel in de hoogte, symbool van vooruitgang of beschaving.

Het schilderij La Liberté guidant le peuple nam een aparte plaats in in het oeuvre van de aristocratische Delacroix. Doorgaans waren zijn werken geïnspireerd op de geschiedenis en de literatuur. Hij schilderde ook enkele doeken met een exotisch thema. Zijn latere werken zijn voornamelijk gesitueerd in exotische verre landen en beïnvloed door het oriëntalisme of exotisme dat opgang maakte in Parijs.
Eugène Delacroix maakte in 1832 een reis naar Marokko en Algerije en die ervaring drukte een blijvende stempel op zijn werk. 

In de negentiende eeuw raakte Europa in de ban van het oude Egypte. De nieuwe belangstelling had alles te maken met de wetenschappelijke expeditie die het leger van Napoleon vergezelde op zijn veldtocht door Egypte [10]. Deze expeditie was niet alleen een militaire campagne, Bonaparte nam geleerden en kunstenaars mee die de overblijfselen van het oude Egypte konden bestuderen en schilderen. Ook een aantal Franse wetenschappers leverden een belangrijke bijdrage aan het in kaart brengen van Egypte. Het eindresultaat van deze wetenschappelijke expeditie was het monumentale Description de l'Égypte, uitgegeven in 23 delen in 1809, waaraan zo'n 160 wetenschappers en 2000 kunstenaars (waaronder 400 etsers en lithografen) meewerkten [8].

Auguste Bartholdi, reizen naar de Oriënt: Egypte en Jemen

Het Oriëntalisme, de negentiende-eeuwse fascinatie voor het nabije oosten liet ook in het Parijs van de 19e eeuw zijn sporen na, en vele kunstenaars en schrijvers vonden tot diep in de 19e eeuw in de Oriënt inspiratie voor hun werk.
Bartholdi ondernam een reis naar Egypte en Jemen van november 1855 tot mei 1856, in het gezelschap van zijn vriend Jean-Léon Gérôme en andere oriëntalistische kunstenaars. Deze maandenlange tocht wakkerde Bartholdi's fascinatie voor het nabije oosten en vooral de kolossale beeldhouwkunst en architectuur aan[4].

In Suez raakte Auguste Bartholdi gefascineerd door het project van het Suezkanaal onder leiding van de Franse ondernemer en diplomaat Ferdinand de Lesseps. Hij maakte plannen voor een kolossaal beeld dat de haven zou markeren.

 


Maxime Du Camp,Gournah, Colosse Monolithe d'Aménôpht III; Thèbes - 1849/51, printed 1852

Maxime Du Camp, Gournah, Colosse Monolithe d'Aménôpht III; Thèbes - 1849/51, printed 1852 [5]

Bartholdi stelde zich een immense vuurtoren voor die bij de ingang van het kanaal zou komen te staan. Hij maakte vier kleine beelden in klei en enkele schetsen in aquarel die hij prozaïsche titels meegaf. Het beeld was gemodelleerd naar de Romeinse godin Libertas.
Het kolossale beeld aan het Suezkanaal zou staan voor vriendschap en vrije navigatie. «L'Égypte, le phare de l'Asie» (Egypte, de baken van Azië) zou op haar voetstuk worden uitgehouwen.

Bartholdi presenteerde zijn plannen aan Khedive Isma'il Pasha in 1867 en opnieuw in 1869, maar het project werd nooit weerhouden. De schetsen in klei en de aquarellen die Bartholdi voor dit project maakte, Egypt Bringing Light to Asia of Liberty Illuminating the Orient zijn verwant aan het latere Vrijheidsbeeld, hoewel Bartholdi altijd heeft volgehouden dat het monument in New York een origineel werk was en geen recyclage van een ouder idee [3].

Oorspronkelijk stelde Frederic Auguste Bartholdi zich een boerenmeisje met een donkere huidskleur in Egyptische gewaden voor. In plaats van een fakkel hield de jonge vrouw  een lamp vast. In sommige versies hield ze een pot, of balfalis in de hand, een vat dat overvloed en geluk symboliseerde.
Hoewel kunsthistorici verdeeld zijn over deze relatie, vertoont de Suez-vuurtoren vreemde overeenkomsten met het uiteindelijke project voor het Vrijheidsbeeld. De houding van het lichaam is vergelijkbaar, van de geheven arm met de fakkel of olielamp tot het algemene uiterlijk van La liberté éclairant le monde.


Fotografie

Bartholdy maakte ook enkele sfeerrijke foto's in Jemen en Egypte. De calotypies hadden vreemd genoeg zelden de reusachtige beelden of gebouwen als onderwerp. Bartholdi leek meer gefascineerd door bewoners en hun onmiddellijke omgeving, met aandacht voor de exotische details.
De slavernij op de katoenplantages wordt niet vermeld of in beeld gebracht.

De jonge fotograaf Maxime du Camp was Bartholdi in 1850 voorgegaan en reisde meerdere malen naar Egypte. Hij nam in 1849 deel aan een grote Nijl-expeditie samen met zijn vriend Gustave Flaubert. Beroemd werden vooral zijn fotoreportages, toendertijd de eerste in hun soort.
Zijn album Égypte, Nubie, Palestine et Syrie. Dessins photographiques (1852, Gide et J. Baudry) dat bij Blanquart & Évrard in Lille gedrukt was, circuleerde in Parijs en werd door kunstenaars en schrijvers gewaardeerd.

 


Projet par Auguste Bartholdi d'une statue monumentale à l'entrée du port de Suez. Aquarelle, 1869,  Musée Bartholdi de Colmar

Project van Auguste Bartholdi van een monumentaal beeld bij de ingang van de haven van Suez. Waterverf, 1869. Bartholdi Museum in Colmar.

 

 

Auguste Bartholdi, Auguste Bartholdi et Jean-Léon Gérôme en costume oriental, 1855-1856. Photographie (épreuve sur papier salé, à partir d'un calotype négatif)

Auguste Bartholdi, Auguste Bartholdi et Jean-Léon Gérôme en costume oriental, 1855-1856. Photographie (épreuve sur papier salé, à partir d'un calotype négatif)

 

In enkele werken van Bartholdi zijn de reizen naar Egypte en Jemen voelbaar, het monument voor Champollion, de vader van de egyptologie en de eerste die hiërogliefen ontcijferde (Champollion, 1875) en vooral zijn Lion de Belfort (1880). Belangrijker was wellicht de vriendschap met Ferdinand de Lesseps die tijdens deze reizen ontstond. De Lesseps zou jarenlang voorzitter zijn van de Franco-American Union, de in 1875 opgericht Frans-Amerikaanse Unie die de oprichting van het Vrijheidsbeeld bepleitte en uiteindelijk tot stand bracht.



Auguste Bartholdi, drie van de vier bekende schetsen in terracotta voor zijn project Phare de Suez, Musée Bartholdi, Colmar.

.

Het project om een vuurtoren te bouwen bij de ingang van het Suezkanaal was zelf geïnspireerd door een mythisch monument uit de oudheid: de kolossus van Rhodos. Ook dat beeld stond aan een haven, en het zou 33 meter hoog geweest zijn. De Kolossus van Rhodos is alleen bekend uit antieke teksten. Er is geen archeologisch materiaal gevonden dat met zekerheid in verband kan gebracht worden met het beeld. De kolossale Helios zou een naakte, mooie jonge man hebben voorgesteld, hij had golvend haar en een kroon met zeven stralen op het hoofd.
Helios is de zonnegod uit de Griekse mythologie en verantwoordelijk voor zonsopgang en -ondergang. Helios wordt altijd afgebeeld in een licht gewaad met een stralenkrans rond het hoofd.
Zoals het Vrijheidsbeeld.


Architrave with sculpted metope depicting the Sun God Helios in quadriga, from the Temple of Athena at Ilion-Troy (Schliemann's excavation 1872), 300-280 BC, Altes Museum (14145626535)   Grand sceau de la République Française image001.gif   Great Seal of France

Een door Schliemann opgegraven reliëf van Helios met zijn zonnewagen (Troje, 4e eeuw v.o.t.), Altes Museum Berlijn

 

 

Het grootzegel van Frankrijk (1848

 

Grootzegel van de Tweede Franse Republiek, 1848, met stralende kroon

 

De kroon of diadeem van het Vrijheidsbeeld verwijst wellicht ook naar het Grootzegel van Frankrijk, officieel symbool van de Franse Republiek vanaf de Tweede Republiek in 1848. Grootzegels van republieken vertonen meestal het staatswapen of een allegorische afbeelding. Het grootzegel van Frankrijk stelt een allegorische afbeelding van Juno voor, als personificatie van de vrijheid, omringd door symbolen voor kunst, landbouw en industrie.


La République

Auguste Bartholdi studeerde schilderkunst bij Ary Scheffer en beeldhouwen bij Antoine Etex en Jean-François Soitoux. Tijdens de Tweede Republiek werd een wedstrijd uitgeschreven voor een allegorische voorstelling van de Republiek. Bartholdi was nog te jong om deel te nemen maar de wedstrijd werd gewonnen door zijn leraar Jean-François Soitoux. Zijn Republiek stelde een vrouw voor, die in de linkerhand een laurierkrans vasthoudt en in de rechter een zwaard waarvan de punt gericht is op de Constitution aan haar voeten. Door de woelige jaren die volgden en de val van de Republiek eind 1851 kon het beeld niet geïnstalleerd worden en werd opgeborgen. De stad Parijs verwierf het werk in 1879 en plaatste het voor het Institut de France op 24 februari 1880. Tegenwoordig staat het op de quai Malaquais, naast het Instituut.


Jean-François Soitoux, La République, pierre, 1850, quai Malaquais, Paris

 

Jean-Baptiste Carpeaux (1827-1875) , een tijdgenoot van Bartholdi, creëerde in 1863 twee beeldengroepen voor het nieuwe Pavillon de Flore van het Louvre,  Le triomphe de Flore en France impériale portant la lumière dans le monde et protégeant la Science et l’Agriculture. Zijn twee composities pasten niet in de neoklassieke trend en werden als te gewaagd beschouwd, al gold dat vooral voor de Triomphe de Flore. Het duurde tot juni 1864 voordat het Carpeaux-project werd goedgekeurd. Carpeaux deed rechtstreeks een beroep op de keizer die hem zijn steun verleende. Hij zou ter plaatse op de stellingen zijn geklommen om het werk van de meester te bewonderen.

 

Albert Fernique, France impériale portant la lumière dans le monde et protégeant la Science

Albert Fernique, France impériale portant la lumière dans le monde et protégeant la Science, Portfolio de 63 photographies positives sur papier albuminé d'après des négatifs sur verre au collodion, Bibliothèque nationale de France, Paris [12]

 

Carpeaux maakte La France impériale portant la lumière dat de zuidgevel van het nieuw paviljoen van het Louvre zou bekronen in 1863. De Allegorische voorstelling van Frankrijk, een naakte jonge vrouw gezeten op de vleugels van een adelaar, houdt een fakkel in haar rechterhand en strekt de linkerhand uit als een teken van bescherming.
Het Musée d'Orsay bewaart enkele gipsen modellen van het beeld. Albert Fernique, die ook een huisfotograaf van Bartholdi was, maakte bovenstaande foto.
In 1866 veroorzaakte La danse van dezelfde beeldhouwer een klein schandaal in Parijs. Zijn wervelende beeldengroep die gemaakt was voor de gevel van het nieuwe operagebouw, met een kring van naakte lachende en zingende meisjes rond een sensuele jonge man strookte niet met de publieke moraal, noch met de gangbare neoclassicistische stilering van de beelden van de klassieke oudheid. Voor sommigen was het beeld te obsceen en te verwarrend, voor anderen markeerde La danse de moderniteit en de terugkeer van de beeldhouwkunst die volgens Baudelaire honderd jaar achterliep op de schilderkunst. Net als Bernini zocht Carpeaux op de eerste plaats de sensuele werking en niet de realistische gelijkenis Emile Zola zag het beeld als een cynische satire op het decadente keizerrijk van de parvenu Napoléon III: het beeld treiterde de gegoede burgerij door schaamteloos dionysisch te zijn [19].
Carpeaux was een van de eerste leraren van Auguste Rodin.



Carpeaux France imperiale Musee d'Orsay.jpg

Jean-Baptiste Carpeaux, France impériale portant la lumière dans le monde et protégeant la Science et l’Agriculture en Le triomphe de Flore, Musee d'Orsay

 

Vanaf het moment dat Napoléon III het broeierige, oude Parijs door baron Haussmann liet herscheppen in een overzichtelijke metropool groeide de decoratieve beeldhouwkunst uit tot een ware industrie [19]. 
In de late 19e eeuw duizelt het in Parijs van symbolische en allegorische voorstellingen, niet alleen op de Opéra Garnier of de Arc de Triomphe. De nieuwe paviljoenen van het Louvre worden bekroond met twee beelden van Jean-Baptiste Carpeaux, in de Jardin des Tuileries staan een bevallige Allégorie du Silence en een Allégorie de la Comédie, er is een beeld van een licht- en leven brengende godin Diana, en beelden van waardige Romeinse vrouwen als Volumnia en Agrippina. De dynastieën van Griekse en Romeinse goden vermengen zich met de symbolen van de Republiek. Gedrapeerd in een tunica of toga, trekken ze een doolhof op van verhalen en betekenissen.



Louis-Emile Durandelle, Le Nouvel Opera de Paris, Statues Decoratives, Jean Didier Début, Passion, 1875   Louis-Emile Durandelle, Le Nouvel Opera de Paris, Statues Decoratives, Foi (par Alexandre-Joseph Oliva), 1875   Louis-Emile Durandelle, Le Nouvel Opera de Paris, Statues Decoratives, Espérance (par Léon Bruyer), 1875

Louis-Emile Durandelle, Le Nouvel Opera de Paris, Statues Decoratives, 1875
Passion, Foi, Espérance

De Colonne de Juillet op de Place de la Bastille wordt bekroond met een mannelijke allegorie van de vrijheid, Le Génie de la Liberté, een gouden engel die bevrijd een toorts in de lucht steek. Hij is naakt, de linkervoet rust op de gouden bol, met het rechterbeen geheven, de vleugels wijd uitgestrekt, en een ster op het voorhoofd komt hij in beweging. In zijn linkerhand houdt hij een gebroken ketting, in zijn rechterhand de fakkel van de beschaving. Het vergulde bronzen beeld werd gemaakt door Auguste Dumont en breekt met de artistieke traditie van die tijd door een vrouwelijke allegorische voorstelling te vermijden, omdat die op die plaats een te expliciete verwijzing naar revolutionaire en republikeinse vrijheid zou zijn geweest [7].
In de op verzoek van Maria de' Medici aangelegde Jardin de Luxembourg staan meer dan honderd standbeelden, waaronder de reeks Reines de France et femmes illustres, en naast Mathilde van Vlaanderen, Louise van Savoye en Jeanne d'Arc verscheen ook het beeld van Jeanne Hachette, die andere Franse heldin, hier zwaaiend met een bijl.
Tot 2012 stond er in de Jardin ook een schaalmodel van Bartholdi's Statue de la Liberté (1900), wellicht de mooiste versie die hij van het beeld maakte. Het bevindt zich nu in het Musée d'Orsay.



Pavillon de Flore, Louvre Museum, Paris

Pavillon de Flore, Musée du Louvre, Paris [15]

 

Bartholdi, die in de Frans-Pruisische oorlog van 1870 nog als verbindingsofficier van de Italiaanse generaal Giuseppe Garibaldi had gewerkt, reisde in de jaren 1875 - 1876 opnieuw naar Italië. Hij bezocht Pompeï en in Catania bestudeerde hij enkele reusachtige beelden. Over een bezoek aan Rome of Firenze is weinig bekend maar beide steden behoorden tot de klassieke Grand Tour. Bartholdi vermeldt wel een bezoek aan Arona nabij Milaan.

Firenze

De reusachtige beelden op de Piazza della Signoria zijn een ijkpunt voor de beeldhouwkunst. Het opvallendste beeld op het plein is Michelangelo's David. De imposant afmetingen van Michelangelo's beeld zijn opmerkelijk in vergelijking met het werk van Donatello dat ernaast staat. Dit gigantisme was van grote invloed op alle andere beelden die later op het plein werden geplaatst, zoals Baccio Bandinelli's Ercole e Caco en Bartolomeo Ammannati's Nettuno. Mogelijk hebben Giambologna's paarden in deze laatste beeldengroep Bartholdi geïnspireerd voor zijn fontein in Lyon.
Onder de Loggia dei Lanzi op de Piazza della Signoria staat Fedi's beeldengroep Ratto di Polissena opgesteld, naast vijf Romeinse vrouwenbeelden.
De Piazza della Signoria is het centrale plein van Firenze en het hart van het sociale leven van de stad.

Mary McCarthy:


«Meer dan in welke andere Italiaanse piazza ook, roept de Piazza della Signoria herinneringen op aan de Oudheid, niet alleen in die enorme vergoddelijkte standbeelden, de 'David', de 'Neptunus' , de afgrijselijke 'Hercules en Cacus', maar ook in de sobere Loggia dei Lanzi, met haar drie prachtige volle bogen en haar reeks beeldengroepen van brons en marmer. Sommige daarvan stammen uit de Griekse of Romeinse Oudheid, sommige uit de Renaissance, sommige uit het manierisme, en eentje uit de negentiende eeuw. Toch is er geen disharmonie tussen de beelden; ze sluiten allemaal op elkaar aan, vormen een doorlopende ervaring, een munt die met tussenpozen opnieuw geslagen wordt. Ze roepen stuk voor stuk een bloeddorstige wereld op. Bijna al deze groepen zijn in strijd verwikkeld.»[14]

La Statua della Libertà della Poesia, van Pio Fedi (1816-1892)

Op wandelafstand van de Piazza della Signoria, staat een beeld dat vaak met het Vrijheidsbeeld in verband gebracht wordt, de Libertà della Poesia, ook wel de Statua della Libertà fiorentina genoemd. Het beeld staat in de Basilica di Santa Croce. 
Op de tegengevel van Santa Croce valt het grafmonument van Giovanni Battista Niccolini (Pisa, 1782 - Firenze 1861) onmiddellijk op. Giovanni Battista Niccolini was een dichter, toneelschrijver, een tegenstander van de slavernij en een groot pleitbezorger van het Risorgimento, de eenmaking van Italië, die pas na zijn dood in 1870 voltooid werd met de inname van Rome. Op zijn graftombe staat het beroemde beeld Libertà della Poesia van Pio Fedi.
Zowel Pio Fedi als Giovanni Battista Niccolini hadden een grote belangstelling voor Griekse mythologie. Niccolini's eerste tragedie, Polissena, uit 1810, had een klassiek onderwerp en een klassieke setting, en het beroemde beeld van Fedi onder de Loggia dei Lanzi had hetzelfde onderwerp.
Het beeld van Libertas werd vaak en op veel plaatsen over de hele wereld gebruikt om vrijheid en onafhankelijkheid te symboliseren. Fedi modelleert zijn Libertà della Poesia op haar klassieke allegorische gedaante. Een vrouw met een los gedrapeerde tunica en een kroon van stralen, houdt in de opgeheven rechterarm een gebroken ketting vast. De linkerhand, neergelaten, houdt een lauwerkrans vast, een toespeling op een poëtische bekroning.
Ook La Legge Nuova van Camillo Pacetti wordt door uiterlijke gelijkenissen wel eens in verband gebracht met Bartholdi's beeld. De kroon heeft hier twaalf stralen, en verwijst naar de Apocalyps of de Openbaring van Johannes, het laatste boek van het Nieuwe Testament.

 

Camillo Pacetti, la Legge di Cristo, 1808   Camillo Pacetti, La statua della Legge Nuova sulla facciata del duomo di Milano, 1810, Duomo di Milano, Milano Pio Fedi, Statua della Libertà della Poesia, Statua della Libertà fiorentina’ di Santa Croce, Firenze

Camillo Pacetti, la Legge di Cristo, 1808

 

Camillo Pacetti, La statua della Legge Nuova sulla facciata del duomo di Milano, 1810, Duomo di Milano, Milano

 

 

Pio Fedi, Statua della Libertà della Poesia, Statua della Libertà fiorentina’ di Santa Croce, Firenze

In de korte periode dat Firenze de hoofdstad van Italië was genoot Pio Fedi veel bijval. Hij werd gewaardeerd door een grote kring van bewonderaars, en zijn atelier werd door vele buitenlandse klanten bezocht. Het werd bijna een wereldse verplichting om naast het bewonderen van de grote monumentale werken op de nabije pleinen, in de ateliers van de kunstenaars ook de kleine beelden die voor de huiskamer bestemd waren en die amoureuze allegorieën of onderwerpen uit het Dante-universum illustreerden, te bekijken. Fedi's Nello della Pietra en Pia de'Tolomei was zo'n populair en vaak verkocht beeld. In 1865 maakte Pio Fedi een buste in marmer van Abraham Lincoln. Hij baseerde zich daarbij op foto's, gravures en andere afbeeldingen van de president. Fedi begon met de sculptuur kort na de moord op Lincoln.
In 1871 voltooide Fedi de gipsschets voor dit grafmonument van Giovanni Battista Niccolini. Het gipsmodel stond jaren in het atelier.
Musée d'Orsay ziet in Canova's Allegoria della Religione op het grafmonument voor paus Clemente XIII in de Basilica di San Pietro in Rome een mogelijke antecedent voor het Vrijheidsbeeld. Er is niet alleen de opvallende kroon, zelfs de gelaatstrekken zijn erg gelijkend.


Pio Fedi, statua della Libertà della Poesia (particolare), tomba Giovanni Battista Niccolini, Santa Croce, Firenze Statua della Libertà della Poesia di Pio Fedi (particolare), tomba Giovanni Battista Niccolini, Santa Croce, Firenze Camillo Pacetti, La statua della Legge Nuova sulla facciata del duomo di Milano, 1810, Duomo di Milano, Milano Camillo Pacetti, la Legge di Cristo (particolare), terracotta, 1808, Pinacoteca Brera

Camillo Pacetti, La statua della Legge Nuova en Pio Fedi, Statua della Libertà della Poesia

 

Rome en Firenze behoorden tot de vaste bestemmingen tijdens de klassieke Grand Tour die vele kunstenaars naar Italië ondernamen. Er is geen getuigenis dat de beeldhouwers Bartholdi en Fedi elkaar ooit hebben ontmoet en of Bartholdy vertrouwd was met de florentijnse beelden. Bartholdi was een slordige autobiograaf en verder is het ook niet zo belangrijk. Bartholdi's beeld heeft niet de sensualiteit of virtuositeit van Fedi' beeld, en de iconografie is inwisselbaar. Maar de gedeelde invloeden op hun artistieke leven kunnen niet worden betwist. Beide kunstenaars grepen in deze beelden terug op de vormentaal van de Griekse en Romeinse (klassieke) oudheid, wat ze visueel verwant maakt. Net als het Vrijheidsbeeld, dat in de nasleep van de Amerikaanse Burgeroorlog werd gebouwd, wordt Fedi's sculptuur beschouwd als een van de eerste sculpturen die de eenwording van Italië symboliseert.
De Sisters of Liberty zoals de beelden samen vaak genoemd worden is een intrigerend journalistiek onderwerp, de vergelijking van beide beelden is evident maar kan historisch niet onderbouwd worden. Francesca Lidia Viano vermeldt noch Piacetti noch Pio Fedi in haar briljante boek Sentinel: The Unlikely Origins of the Statue of Liberty.

Alles is mogelijk.

Belangrijker dan de visuele overeenkomsten met Fedi's Statua della Libertà della Poesia of Piacetti's Legge Nuova, lijkt me Bartholdi's bezoek aan de Colosso di san Carlo Borromeo, een monumentaal koperen beeld dat tussen 1614 en 1698 opgericht werd in Arona, nabij Milaan.
De Sancarlone was op dat moment het grootste metalen beeld ter wereld. Het 23,5 meter hoge beeld is afgewerkt met gehamerde koperplaten die met bouten onderling verbonden zijn. De Sancarlone staat op een granieten sokkel van 11,5 meter hoog. Het beeld is toegankelijk via smalle trappen en ladders, waardoor bezoekers tot in het hoofd kunnen klimmen en door de ogen, oren en uitsparingen in de rug naar buiten kunnen kijken.
Ik kan me het plezier en de verwondering van Bartholdi wel voorstellen hoe hij na een steile klim uitkeek over het wateroppervlak van Lago Maggiore.
Bartholdi bezocht Arona om de structuur van het beeld te bestuderen. Het stelde hem gerust dat het beeld al bijna twee eeuwen standhield, ondanks de geringe plaatdikte van 1 mm.

Bartholdi noemde dit het eerste monumentale beeld dat gemaakt was volgens de repoussé techniek (het repousseren, een sculpturale techniek waarbij metalen platen in mallen gehamerd worden). Het was deze techniek die Bartholdi voor ogen had voor zijn grootse beeld in New York.

 

   
   

Arona, statua di San Carlo Borromeo

Arona, statua di San Carlo Borromeo [16]

 

 
   

Op 28 oktober 1886 werd Bartholdi's kolossale standbeeld dat ook het einde van de slavernij had moeten markeren officieel ingehuldigd op wat toen nog Bedloe's Island heette, in aanwezigheid van de toenmalige president Grover Cleveland, en voor 600 gasten en duizenden toeschouwers.
Vooral witte mensen waren daarbij uitgenodigd. Zwarte mensen waren niet aanwezig, net zo min als Joseph Pulitzer, joods en buitenlands, en een van de grote financiers van het voetstuk waarop het beeld staat [6].



Freedom is not a settled thing … the Statue of Liberty, Liberty Island, New York Upper Bay

Freedom is not a settled thing … the Statue of Liberty [17]

 

 

Nochtans verwijst het beeld naar de Romeinse goddelijke verpersoonlijking van vrijheid, Libertas en staat voor vrijheid en bevrijding. Ze houdt met haar rechterhand een brandende fakkel boven het hoofd en in haar linkerhand draagt ze een stenen plaquette waarop de datum waarop de onafhankelijkheidsverklaring is getekend. De rechtervoet van het standbeeld is goed zichtbaar en laat zien dat het beeld in beweging komt. Een gebroken beugel en ketting liggen aan haar voeten terwijl ze naar voren loopt, wat bevrijding symboliseert en herinnert aan de afschaffing van de slavernij.
Het beeld is ondanks die enorme afmetingen en statige pose gracieus en mooi geproportioneerd, in balans met de architectuur en proportie van de sokkel.
Door zijn afmetingen en locatie blijft het Vrijheidsbeeld een krachtig symbool van een essentiële waarde in onze samenleving.


Kritische stemmen

Bij de inhuldiging van het Vrijheidsbeeld klonken kritische stemmen. Zowel de vrouwenstemrechtbeweging (vrouwen waren van politieke rechten uitgesloten), Afro-Amerikanen als Chinese immigranten bekritiseerden het beeld als vertegenwoordiger van een natie die nog niet voor iedereen vrij was.
In 1865 had het dertiende amendement op de grondwet de slavernij afgeschaft, maar Afro-Amerikanen werden nog steeds sterk gemarginaliseerd. Hoewel vrouwen grondwettelijke burgerrechten hadden verworven, mochten ze in de meeste staten en bij alle federale verkiezingen niet stemmen. De bloedige Indianenoorlogen dwongen indianen in reservaten. In 1882 keurde het Congres de Chinese Exclusion Act goed, die een tienjarig moratorium op de immigratie van Chinese arbeiders oplegde. Het was de allereerste wet die een bepaalde groep mensen de toegang tot de Verenigde Staten verbood[20].

De laatste eeuw is het groene beeld met zijn helder oplichtende gouden vlam veeleer het symbool geworden van een rauw en meedogenloos kapitalisme in een land van hoge muren en gesloten grenzen.
Schaamteloos houdt het nog een fakkel in de lucht.

In 2019 opende op het eiland een museum dat de geschiedenis en betekenis van het Vrijheidsbeeld belicht. Ook de originele toorts is hier te zien.


Frédéric Auguste Bartholdi | Het Vrijheidsbeeld of la Liberté éclairant le monde, de bewogen geschiedenis van een onbewogen vrouw [1]

Pio Fedi, Statua della Libertà della Poesia, tomba Giovanni Battista Niccolini, Santa Croce, Firenze

Album Statue of Liberty

 


Literatuur

Museum Vrijheidsbeeld | The Statue of Liberty Museum | Visit | Statue of Liberty & Ellis Island

Bartholdi, Frédéric (1885). The Statue of Liberty Enlightening the WorldNorth American Review. North American Review.

Stephen W. SAWYER, Édouard Laboulaye and the Statue of Liberty: Forging the Democratic Experience, The Letter, 4 | 2008-2009, p. 55-57 | https://doi.org/10.4000/lettre-cdf.782 | Traduction Édouard Laboulaye et la Statue de la Liberté : l’élaboration de l’expérience démocratique

Francesca Lidia Viano, Sentinel: The Unlikely Origins of the Statue of Liberty, Harvard University Press, 2018

Francesca Lidia Viano,, From the moment of its dedication, the Statue of Liberty has been an enigmatic monument, a powerful symbol of the tensions between national independence and universal human rights | placesjournal.org OCTOBER 2018

Régis Hueber, D'un album de voyage, Auguste Bartholdi en Égypte (1855-1856), catalogue d'exposition (Colmar, Musée Bartholdi, 5 juin-5 septembre 2004

Nicolas Surlapierre, Bartholdi en Egypte et au Yémen (1855-1856) - De la Vallée des Rois à l'Arabie heureuse, Snoeck Publishers (France), 2012, ISBN: 9789461610614

Magda Moiola: Il pensiero politico di Édouard Laboulaye, Università degli Studi di Pavia - Facoltà di Lettere e Filosofia, 1998 | webreader.mytolino.com

Art & Culture | Statua della Libertà della Poesìa en het Vrijheidsbeeld

La Statua della Libertà di New York? Ispirata da un'opera che si trova a Firenze, su firenze.repubblica.it, 24 maggio 2019.

Armando Torno, La Statua della Libertà? Copiata. C'è una «gemella» sul Duomo, realizzata dallo scultore Pacetti decenni prima del monumento di New York, in Corriere della Sera, 20 settembre 2009. URL consultato il 12 gennaio 2021.

Francesca Lidia Viano, Sentinel: The Unlikely Origins of the Statue of Liberty, Harvard University Press, 2018

Francesca Lidia Viano, Sentinel: The Unlikely Origins of the Statue of Liberty, Harvard University Press, 2018




"The statue had a new identity: green and gold, she was the icon of capitalism, free enterprise,
an of the elevation of the freedom of employers over the rights of employees."
Francesca Lidia Viano

Nicolas Surlapierre, Bartholdi en Egypte et au Yémen (1855-1856) - De la Vallée des Rois à l'Arabie heureuse, Snoeck Publishers (France), 2012, ISBN: 9789461610614

Les photographies qu’Auguste Bartholdi (1834-1904) rapporta de son voyage en Egypte
(Texte de Fabienne Montchaud, responsable du cabinet des estampes de la bibliothèque des Dominicains de Colmar) | dominicains.colmar.fr

Dave Eggers, The Statue of Liberty was built to welcome immigrants – that welcome must not end, The Guardianwww.theguardian.com

Giovanna Mencarelli, FEDI, Pio, in Dizionario biografico degli italiani, vol. 45, Roma, Istituto dell'Enciclopedia Italiana, 1995.

Red Star Line Museum | Het verhaal van migratie

Twee miljoen passagiers maakten met de stoomschepen van Red Star Line de oversteek van Antwerpen naar Noord-Amerika. Hun verhaal, dat van de rederij die hen vervoerde en dat van de stad en de haven waaruit ze vertrokken, staan centraal in de hoofdtentoonstelling in het museum. Het museum stelt de vraag wat deze geschiedenis vandaag betekent.

Een Vrijheidsbeeld in Antwerpen | Jules Pecher, Monument voor Jan Frans Loos, Antwerpen, 1876

 

Liberté

 

       

Het is altijd verleidelijk antecedenten voor het Vrijheidsbeeld te zien in een van de vele allegorische of symbolische beelden uit de kunstgeschiedenis.
De beelden van Pio Fedi en Piacetti zijn de altijd terugkerende voorbeelden.
Minder bekend is deze kleine foto afkomstig uit de collectie van Monduit, de koperslagerij waar Bartholdi de eerste delen van het Vrijheidsbeeld realiseerde. We zien een allegorisch beeld van Lumière, met  haar rechterhand houdt ze een fakkel vast, in haar linkerhand een zwaard [10].
Musée d'Orsay vermeldt geen auteur voor het beeld, noch voor de fotograaf, noch voor de beeldhouwer.

 

 

Société Royale Belge de Photographie Statue, La lumière, épreuve sur papier albuminé, Musée d'Orsay, Parijs

Société Royale Belge de Photographie Statue, La lumière, épreuve sur papier albuminé, Musée d'Orsay, Parijs


[1] Deze afbeelding is in het publiek domen.
Het motto is ontleend aan Jean Seznec, The Survival of the Pagan Gods, Harper Torchbooks, NY 1961,  p.7.
[2] Photo by Traveling in Tuscany © All rights reserved
[3] Bartholdi, Frédéric (1885). The Statue of Liberty Enlightening the WorldNorth American Review. North American Review., p. 37.
«At this period I was expecting to execute a statue of Egypt for the Suez Lighthouse. I even laid before Ismail Pacha a project. It was this that made an evilly disposed newspaper say, and others repeat, that I had executed a colossal statue for Egypt, which had not been used, and that I had resold it to the Society or the French-American Union in order that from it might be made the Statue of Liberty.
Now, I never executed anything for the Khedive except a little sketch which has remained in his palace, and represents Egypt under the features of a female Fellah. Besides every one has seen the model of the Statue of Liberty made at Paris, and only evilly disposed persons are ignorant of what it has cost me. I have never answered these small cavilings, but I think that I ought to notice them on this occasion».

Francesca Lidia Viano legt bij deze afwijzing in Egypte de kiem voor het Vrijheidsbeeld [Sentinel: The Unlikely Origins of the Statue of Liberty, p. 137]
[4] Plinius de Oudere vermeldde in zijn tekst dat de duim van het beeld maar door weinig mannen met de armen kon omvat worden en dat de holle ruimtes van de ledematen wel grotten leken.
In de kunst wordt de Kolossus dikwijls afgebeeld met een fakkel of een vuurschaal in de hand, wat op zijn functie als vuurtoren of lichtbaken zou wijzen. Deze theorie wordt door de historici vrij algemeen verworpen, er is trouwens geen enkele antieke tekst die dit vermeldt. Ontleend aan het Wikipedia artikel Kolossus van Rodos, waarvan de tekst beschikbaar is onder de licentie Creative Commons Naamsvermelding/Gelijk delen.
[5] De fotoreportages van Maxime du Camp (1822-1894) geven een typerend tijdsbeeld van Egypte, gezien door de ogen van een westerling uit het midden van de negentiende eeuw. Maxime Du Camp maakte zijn foto's in een tijd dat de techniek van het fotograferen amper tien jaar bestond. Bekende monumenten die soms deels nog onder het zand verscholen lagen, waren nog niet gerestaureerd of door modern toerisme aangetast. Onder de titel Uren met Flaubert verscheen in de reeks Privé-Domein ook een selectie van zijn herinneringen.
[Maxime Du Camp,  Égypte, Nubie, Palestine et Syrie, dessins photographiques recueillis pendant les années 1849, 1850 et 1851, Paris : [imprimé par J. Claye et Cie pour] Gide et Baudry, 1852. Je kan het volledige album bekijken opgallica.bnf.fr
[6] Louis-Léon Gérôme, Édouard Imer et Eugène Deshayes waren o.a. zijn reisgezellen. Het tweede deel van de reis zal hij alleen doorbrengen.
[7] Bron: Le Génie de la Liberté, Le Génie de la Bastille | www.louvre.fr |[archive]
Om dezelfde reden draagt ze ook geen Phrygische muts, het gebruikelijke attribuut van vrijheid. Andere kunstenaars die de revolutie van 1830 herdenken beelden de vrijheid wel met een muts af, zoals Delacroix (in La Liberté guidant le peuple) of David d'Anger. met La République armée.
[8] De Description de l'Égypte, ou Recueil des observations et des recherches qui ont été faites en Égypte pendant l'expédition de l'Armée française, publié par les ordres de Sa Majesté l’Empereur Napoléon le Grand is een monumentalr uitgave in 29 delen. De Description de l'Égypteis de eerste encyclopedie die exclusief aan Egypte is gewijd: het bestaat uit beschrijvingen en memoires, geïllustreerd doorhonderden gravures en lithografieën. De artikelen en illustraties presenteren de oudheid en moderne geschiedenis van Egypte in verschillende aspecten: architectuur, landbouw, taal, muziek, kledij, sociologie, geneeskunde, natuurlijke historie en gedetailleerde cartografie. Op het moment van publicatie is het het grootste werk in druk en de invloed ervan is enorm, waardoor Egyptologie een intellectuele discipline is geworden en een inspirerende passie voor oude Egyptische kunst in de westerse wereld. Ook binnen de boekdrukkunst is deze uitgave een hoogtepunt. De encyclopedie werd verkocht met een bijhorend meubel, « meuble égyptien » of de e Egyptische kast.
[9] Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen | Aegyptiaca
In 1839 kocht de bibliotheek een eerste uitgave van de Description
Eren exemplaar is elektronisch beschikbaar in de New York Public Library.
De twaalf boekdelen van Richard Lepsius’ Denkmäler aus Egypten und Aethiopien (1849-1860) – het resultaat van een driejarige expeditie in het Nijldal in opdracht van de koning van Pruisen – belandden in 1860 in de Stadsbibliotheek. Beide uitgaven waren een inspiratiebron voor de versiering van de Egyptische tempel in de Antwerpse Zoo, opgetrokken in 1856 om de olifanten en giraffen onderdak te bieden.
[10] Dit ½ schaalmodel van het beeld dat in 1863 besteld was voor het Pavillon de Flore in het nieuwe Louvre, werd  in 1892 verworven door het Musée de Sculpture comparée du Trocadéro en staat sinds 1927 in het Louvre.
Photo by Janmad, licensed under the Creative Commons Attribution 3.0 Unported license. [11] Société Royale Belge de Photographie Statue "La lumière" épreuve sur papier albuminé H. 15,2 ; L. 12,0 cm. Musée d'Orsay, Paris, France | www.musee-orsay.fr
[12] [Reproductions des œuvres conservées dans l'atelier Carpeaux, 26 boulevard Exelmans ]| www.gallica.bnf.
[13] La mostra Il Ratto di Polissena - Pio Fedi scultore classico negli anni di Firenze Capitale, curata da Simonella Condemi ed Elena Marconi.
[14] Mary McCarthy, The Stones of Florence and Venice Observed, London, Penguin Classics, 2006. 'ISBN: 978-0-14-191344-5.
[15] Photo by Ali Sabbagh, published under the the Creative Commons CC0 1.0 Universal Public Domain Dedication.
[15] Mark Daniels, documentaire « La statue de la Liberté, naissance d’un symbole », Arte, 15 février 2014. Claire Bommelaer, « Un phare pour l'Amérique », Le Figaro, encart « Culture », samedi 15 / dimanche 16 février 2014, page 41.
[16] Photo by Gianni Careddu, published under the Creative Commons Attribution-Share Alike 4.0 International license.
[17] Photo by Bin im Garten, licensed under the Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported license.
Freedom is not a settled thing verwijst naar het boek van Dave Eggers, Her Right Foot | daveeggers.net
[18] Het zinnebeeld stamt uit de klassieke oudheid, waar de Romeinse staatsman en filosoof Marcus Tullius Cicero al schreef dat de vrijgelaten of vrijgekochte slaaf als teken van zijn vrijheid een hoofddeksel mocht dragen. Dit was doorgaans een een Frygische muts, of een gildehoed.
[19] Toine Moerbeek Rodin II: La modernité, Tirade. Jaargang 39 (nrs. 356-361), 1995.
[20] Francesca Lidia Viano, Sentinel: The Unlikely Origins of the Statue of Liberty, Harvard University Press, 2018. Zij verwijst naar Eric Foner, The Story of American Freedom (New York: Norton, 1998), 132–133; Glenn Altschuler, Rude Republic: Americans and Their Politics in the Nineteenth Century (Princeton: Princeton University Press, 2000), 257–258; Rudolph J. Vecoli, “The Lady and the Huddled Masses: The Statue of Liberty as a Symbol of Immigration,” in The Statue of Liberty Revisited, ed. Wilton S. Dillon and Neil G. Kotler (Washington: Smithsonian Institution Press, 1994), 47; J. Green, Death in the Haymarket: A Story of Chicago, the First Labor Movement, and the Bombing That Divided Gilded Age America (New York: Pantheon, 2006).

 

 

Maxime Du Camp, Abu Simbel, Western Colossus of the Temple of Ra, 1850, Salted paper print from a paper negative

Maxime Du Camp, Abu Simbel, Western Colossus of the Temple of Ra, 1850, Salted paper print from a paper negative

 

 

 

Schets van de binnenzijde van De Sancarlone (Kolossus van San Carlo Borromeo), Arona

Schets van de binnenzijde van De Sancarlone (Kolossus van San Carlo Borromeo), Arona [2]