Frédéric Auguste Bartholdi | Een kleine geschiedenis [2] Het verhaal van een verbeelding. Achtergrond en inspiratiebronnen van la Liberté éclairant le monde

“… iconography serves as a constant auxiliaryto the study of the history of ideas.” 

Het Vrijheidsbeeld werd op 28 oktober 1886 in New York ingehuldigd en was een geschenk van Frankrijk aan de Verenigde Staten. De oorspronkelijke naam van het beeld was La Liberté éclairant le monde en werd in Parijs vervaardigd door de Franse beeldhouwer Frédéric Auguste Bartholdi. Het Vrijheidsbeeld werd een van de symbolen van de Verenigde Staten. Aan de inhuldiging op Bedloe's Island in 1986 ging een bewogen geschiedenis vooraf.
De Statua della Libertà della Poesia van Pio Fedi geldt als een van de mogelijke inspiratiebronnen voor het beeld van Bartholdi, hoewel dat historisch niet kan aangetoond worden. Beide beelden worden ook wel eens Sisters of Liberty genoemd. Stilistisch zijn er vele overeenkomsten, en ook inhoudelijk is er een grote verwantschap. Maar nabij Milaan staat nog een beeld dat van grote invloed was op de Statue of Liberty.

Het idee voor het Vrijheidsbeeld kwam van de republikeinse politicus en activist tegen de slavernij Édouard René Lefebvre de Laboulaye. Hij geloofde dat Amerika na de lange en bittere burgeroorlog en de afschaffing van de slavernij een monument verdiende ter herdenking van de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring (1776) en de daarmee verbonden idealen van gerechtigheid en vrijheid. Lefebvre de Laboulaye, auteur van een driedelige geschiedenis van de VS, hield zichzelf voor om voor het eeuwfeest van de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring op 4 juli 1876 een groots monument te laten bouwen. Het moest een beeld worden van ongeziene afmetingen. Édouard de Laboulaye zou al in 1865 hebben opgemerkt dat elk monument voor de Amerikaanse onafhankelijkheid eigenlijk een gezamenlijk project zou moeten zijn van het Franse en het Amerikaanse volk.
Het ambitieuze project werd in 1871 toevertrouwd aan de Franse beeldhouwer Auguste Bartholdi.

Vanaf dat moment was het Bartholdi's obsessie om dit beeld te realiseren, en hij liet zich niet van zijn doel afhouden door het woelige politieke klimaat in Frankrijk, of door obstakels als geldgebrek en moeizame verre reizen. Vanaf 1875 ontwierp en bouwde hij verschillende modellen van klei en gips die tussen één en elf meter hoog waren. Hij maakte diverse ontwerptekeningen om publiek en overheden van zijn plannen te overtuigen.

De hieronder afgebeelde houtskooltekening speelde een grote rol in Bartholdi's reis door de Verenigde Staten om fondsen te werven.

Achtergrond en inspiratiebronnen

Het vrijheidsbeeld stelt Libertas voor, de Romeinse godin van de vrijheid. Ze houdt met haar rechterhand een fakkel boven het hoofd en in haar linkerhand draagt ze een tabula ansata met de inscriptie JULI IV MDCCLXXVI, de datum van de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring°. Een gebroken ketting ligt aan haar voeten, de rechtervoet is licht geheven en drukt beweging uit.
De mogelijke antecedenten van het Vrijheidsbeeld zijn talrijk, er zijn Griekse en Romeinse godenbeelden, er is de allegorische voorstelling van het keizerlijke Frankrijk, la France impériale, de kroon met stralen kan ontleend zijn aan Sol Invictus of aan het grootzegel van Frankrijk. En er is de Kolossus van Rhodos, het mythische bronzen beeld van de Griekse zonnegod Helios dat een van de zeven wereldwonderen van de antieke wereld wordt genoemd, en dat ook door Bartholdi in zijn geschriften vermeld wordt.
En er is het doolhof in de dynastieën van Griekse en Romeinse goden met hun allegorische of symbolische voorstellingen.

Libertas

Lefebvre de Laboulaye en Bartholdi kozen voor de Romeinse godin Libertas, een vrouw, om La Liberté éclairant le monde gestalte te geven. In de Romeinse godenwereld is Libertas de goddelijke personificatie van de vrijheid. Ze wordt doorgaans afgebeeld met een pilleus, een muts van vilt die door vrijgelaten slaven gedragen werd. Naast de muts draagt ze ook een laurierkrans en een lans. Libertas was ook in de Verenigde Staten een bekend icoon met een sterke symbolische waarde.

Eugène Delacroix, La Liberté guidant le peuple (1830)

Een vrouwenfiguur als zinnebeeld van vrijheid stond in Frankrijk al centraal in La Liberté guidant le peuple (1830) van Eugène Delacroix, een allegorie op de revolutie waarin de vrijheid verbeeld wordt door Marianne, een symbool uit de revolutie van 1789. Met een vlaggenstok in de rechterhand voert ze de revolutionairen aan bij de Franse revolutie van 1830. Arbeiders en bourgeoisie staan schouder aan schouder en trekken samen op onder leiding van de vrijheid. De drie kleuren van de nieuwe vlag verwijzen naar liberté, égalité en fraternité.

Mede dankzij het schilderij van Delacroix werd Marianne het nationale symbool van Frankrijk. Zij lijkt in niets op de gangbare onsterfelijke allegorische figuur van de Vrijheid, die proportioneel gestileerd is naar het schoonheidsideaal van de klassieke oudheid en haar opvallende verschijning met ontbloot bovenlijf zou zelfs een tijdje verboden worden. Ook zij draagt een Frygische muts of pilleus [18].

Het schilderij was bestemd voor de troonzaal van het Palais de Luxembourg, maar zou snel worden verwijderd vanwege zijn opruiende politieke boodschap. Na de juniopstand van 1832 werd het teruggegeven aan de kunstenaar. Van 1852 tot 1870, onder Napoleon III, werd het afbeelden van Marianne verboden, en werd zij een clandestien symbool van het verzet tegen het regime.
Vanaf 1874 maakt het schilderij deel uit van de collectie van het Musée du Louvre.

Bartholdi en Laboulaye vermeden bij hun iconografische voorstelling echter een beeld van revolutionaire vrijheid zoals Eugène Delacroix die had afgebeeld in zijn schilderij in 1830. Laboulaye had geen sympathie voor revolutie, en dus zou Bartholdi's figuur volledig gekleed zijn in golvende gewaden, wat gebruikelijk was in afbeeldingen van Romeinse godinnen. Hij vermijdt de indruk van geweld in het werk van Delacroix, en geeft het beeld een vredige uitstraling. De pilleus, symbool van de bevrijde slaaf, wordt vervangen door een diadeem of kroon, zoals in de Libertà della Poesia van Pio Fedi, en in haar rechterhand houdt zij een fakkel in de hoogte, symbool van vooruitgang of beschaving.

Het schilderij La Liberté guidant le peuple nam een aparte plaats in in het oeuvre van de aristocratische Delacroix. Doorgaans waren zijn werken geïnspireerd op de geschiedenis en de literatuur. Hij schilderde ook enkele doeken met een exotisch thema. Zijn latere werken zijn voornamelijk gesitueerd in exotische verre landen en beïnvloed door het oriëntalisme of exotisme dat opgang maakte in Parijs.
Eugène Delacroix maakte in 1832 een reis naar Marokko en Algerije en die ervaring drukte een blijvende stempel op zijn werk. 

In de negentiende eeuw raakte Europa in de ban van het oude Egypte. De nieuwe belangstelling had alles te maken met de wetenschappelijke expeditie die het leger van Napoleon vergezelde op zijn veldtocht door Egypte [10]. Deze expeditie was niet alleen een militaire campagne, Bonaparte nam geleerden en kunstenaars mee die de overblijfselen van het oude Egypte konden bestuderen en schilderen. Ook een aantal Franse wetenschappers leverden een belangrijke bijdrage aan het in kaart brengen van Egypte. Het eindresultaat van deze wetenschappelijke expeditie was het monumentale Description de l'Égypte, uitgegeven in 23 delen in 1809, waaraan zo'n 160 wetenschappers en 2000 kunstenaars (waaronder 400 etsers en lithografen) meewerkten [8].

Auguste Bartholdi, reizen naar de Oriënt: Egypte en Jemen

In Suez raakte Auguste Bartholdi gefascineerd door het project van het Suezkanaal onder leiding van de Franse ondernemer en diplomaat Ferdinand de Lesseps. Hij maakte plannen voor een kolossaal beeld dat de haven zou markeren.

De kroon of diadeem van het Vrijheidsbeeld verwijst wellicht ook naar het Grootzegel van Frankrijk, officieel symbool van de Franse Republiek vanaf de Tweede Republiek in 1848. Grootzegels van republieken vertonen meestal het staatswapen of een allegorische afbeelding. Het grootzegel van Frankrijk stelt een allegorische afbeelding van Juno voor, als personificatie van de vrijheid, omringd door symbolen voor kunst, landbouw en industrie.

La République

Auguste Bartholdi studeerde schilderkunst bij Ary Scheffer en beeldhouwen bij Antoine Etex en Jean-François Soitoux. Tijdens de Tweede Republiek werd een wedstrijd uitgeschreven voor een allegorische voorstelling van de Republiek. Bartholdi was nog te jong om deel te nemen maar de wedstrijd werd gewonnen door zijn leraar Jean-François Soitoux. Zijn Republiek stelde een vrouw voor, die in de linkerhand een laurierkrans vasthoudt en in de rechter een zwaard waarvan de punt gericht is op de Constitution aan haar voeten. Door de woelige jaren die volgden en de val van de Republiek eind 1851 kon het beeld niet geïnstalleerd worden en werd opgeborgen. De stad Parijs verwierf het werk in 1879 en plaatste het voor het Institut de France op 24 februari 1880. Tegenwoordig staat het op de quai Malaquais, naast het Instituut.

Jean-Baptiste Carpeaux (1827-1875) , een tijdgenoot van Bartholdi, creëerde in 1863 twee beeldengroepen voor het nieuwe Pavillon de Flore van het Louvre,  Le triomphe de Flore en France impériale portant la lumière dans le monde et protégeant la Science et l’Agriculture. Zijn twee composities pasten niet in de neoklassieke trend en werden als te gewaagd beschouwd, al gold dat vooral voor de Triomphe de Flore. Het duurde tot juni 1864 voordat het Carpeaux-project werd goedgekeurd. Carpeaux deed rechtstreeks een beroep op de keizer die hem zijn steun verleende. Hij zou ter plaatse op de stellingen zijn geklommen om het werk van de meester te bewonderen.

Carpeaux maakte La France impériale portant la lumière dat de zuidgevel van het nieuw paviljoen van het Louvre zou bekronen in 1863. De Allegorische voorstelling van Frankrijk, een naakte jonge vrouw gezeten op de vleugels van een adelaar, houdt een fakkel in haar rechterhand en strekt de linkerhand uit als een teken van bescherming.
Het Musée d'Orsay bewaart enkele gipsen modellen van het beeld. Albert Fernique, die ook een huisfotograaf van Bartholdi was, maakte bovenstaande foto.
In 1866 veroorzaakte La danse van dezelfde beeldhouwer een klein schandaal in Parijs. Zijn wervelende beeldengroep die gemaakt was voor de gevel van het nieuwe operagebouw, met een kring van naakte lachende en zingende meisjes rond een sensuele jonge man strookte niet met de publieke moraal, noch met de gangbare neoclassicistische stilering van de beelden van de klassieke oudheid. Voor sommigen was het beeld te obsceen en te verwarrend, voor anderen markeerde La danse de moderniteit en de terugkeer van de beeldhouwkunst die volgens Baudelaire honderd jaar achterliep op de schilderkunst. Net als Bernini zocht Carpeaux op de eerste plaats de sensuele werking en niet de realistische gelijkenis.  Emile Zola zag het beeld als een cynische satire op het decadente keizerrijk van de parvenu Napoléon III: het beeld treiterde de gegoede burgerij door schaamteloos dionysisch te zijn [19].
Carpeaux was een van de eerste leraren van Auguste Rodin.

Vanaf het moment dat Napoléon III het broeierige, oude Parijs door baron Haussmann liet herscheppen in een overzichtelijke metropool groeide de decoratieve beeldhouwkunst uit tot een ware industrie [19]. 
In de late 19e eeuw duizelt het in Parijs van symbolische en allegorische voorstellingen, niet alleen op de Opéra Garnier of de Arc de Triomphe. De nieuwe paviljoenen van het Louvre worden bekroond met twee beelden van Jean-Baptiste Carpeaux, in de Jardin des Tuileries staan een bevallige Allégorie du Silence en een Allégorie de la Comédie, er is een beeld van een licht- en leven brengende godin Diana, en beelden van waardige Romeinse vrouwen als Volumnia en Agrippina. De dynastieën van Griekse en Romeinse goden vermengen zich met de symbolen van de Republiek. Gedrapeerd in een tunica of toga, trekken ze een doolhof op van verhalen en betekenissen.

De Colonne de Juillet op de Place de la Bastille wordt bekroond met een mannelijke allegorie van de vrijheid, Le Génie de la Liberté, een gouden engel die bevrijd een toorts in de lucht steek. Hij is naakt, de linkervoet rust op de gouden bol, met het rechterbeen geheven, de vleugels wijd uitgestrekt, en een ster op het voorhoofd komt hij in beweging. In zijn linkerhand houdt hij een gebroken ketting, in zijn rechterhand de fakkel van de beschaving. Het vergulde bronzen beeld werd gemaakt door Auguste Dumont en breekt met de artistieke traditie van die tijd door een vrouwelijke allegorische voorstelling te vermijden, omdat die op die plaats een te expliciete verwijzing naar revolutionaire en republikeinse vrijheid zou zijn geweest [7].
In de op verzoek van Maria de' Medici aangelegde Jardin de Luxembourg staan meer dan honderd standbeelden, waaronder de reeks Reines de France et femmes illustres, en naast Mathilde van Vlaanderen, Louise van Savoye en Jeanne d'Arc verscheen ook het beeld van Jeanne Hachette, die andere Franse heldin, hier zwaaiend met een bijl.
Tot 2012 stond er in de Jardin ook een schaalmodel van Bartholdi's Statue de la Liberté (1900), wellicht de mooiste versie die hij van het beeld maakte. Het bevindt zich nu in het Musée d'Orsay.

Bartholdi, die in de Frans-Pruisische oorlog van 1870 nog als verbindingsofficier van de Italiaanse generaal Giuseppe Garibaldi had gewerkt, reisde in de jaren 1875 - 1876 opnieuw naar Italië. Hij bezocht Pompeï en in Catania bestudeerde hij enkele reusachtige beelden. Over een bezoek aan Rome of Firenze is weinig bekend maar beide steden behoorden tot de klassieke Grand Tour. Bartholdi vermeldt wel een bezoek aan Arona nabij Milaan.

Firenze

De reusachtige beelden op de Piazza della Signoria zijn een ijkpunt voor de beeldhouwkunst. Het opvallendste beeld op het plein is Michelangelo's David. De imposant afmetingen van Michelangelo's beeld zijn opmerkelijk in vergelijking met het werk van Donatello dat ernaast staat. Dit gigantisme was van grote invloed op alle andere beelden die later op het plein werden geplaatst, zoals Baccio Bandinelli's Ercole e Caco en Bartolomeo Ammannati's Nettuno. Mogelijk hebben Giambologna's paarden in deze laatste beeldengroep Bartholdi geïnspireerd voor zijn fontein in Lyon.
Onder de Loggia dei Lanzi op de Piazza della Signoria staat Fedi's beeldengroep Ratto di Polissena opgesteld, naast vijf Romeinse vrouwenbeelden.
De Piazza della Signoria is het centrale plein van Firenze en het hart van het sociale leven van de stad.

Mary McCarthy:

«Meer dan in welke andere Italiaanse piazza ook, roept de Piazza della Signoria herinneringen op aan de Oudheid, niet alleen in die enorme vergoddelijkte standbeelden, de 'David', de 'Neptunus' , de afgrijselijke 'Hercules en Cacus', maar ook in de sobere Loggia dei Lanzi, met haar drie prachtige volle bogen en haar reeks beeldengroepen van brons en marmer. Sommige daarvan stammen uit de Griekse of Romeinse Oudheid, sommige uit de Renaissance, sommige uit het manierisme, en eentje uit de negentiende eeuw. Toch is er geen disharmonie tussen de beelden; ze sluiten allemaal op elkaar aan, vormen een doorlopende ervaring, een munt die met tussenpozen opnieuw geslagen wordt. Ze roepen stuk voor stuk een bloeddorstige wereld op. Bijna al deze groepen zijn in strijd verwikkeld.»[14]

La Statua della Libertà della Poesia, van Pio Fedi (1816-1892)

Op wandelafstand van de Piazza della Signoria, staat een beeld dat vaak met het Vrijheidsbeeld in verband gebracht wordt, de Libertà della Poesia, ook wel de Statua della Libertà fiorentina genoemd. Het beeld staat in de Basilica di Santa Croce. 
Op de tegengevel van Santa Croce valt het grafmonument van Giovanni Battista Niccolini (Pisa, 1782 - Firenze 1861) onmiddellijk op. Giovanni Battista Niccolini was een dichter, toneelschrijver, een tegenstander van de slavernij en een groot pleitbezorger van het Risorgimento, de eenmaking van Italië, die pas na zijn dood in 1870 voltooid werd met de inname van Rome. Op zijn graftombe staat het beroemde beeld Libertà della Poesia van Pio Fedi.
Zowel Pio Fedi als Giovanni Battista Niccolini hadden een grote belangstelling voor Griekse mythologie. Niccolini's eerste tragedie, Polissena, uit 1810, had een klassiek onderwerp en een klassieke setting, en het beroemde beeld van Fedi onder de Loggia dei Lanzi had hetzelfde onderwerp.
Het beeld van Libertas werd vaak en op veel plaatsen over de hele wereld gebruikt om vrijheid en onafhankelijkheid te symboliseren. Fedi modelleert zijn Libertà della Poesia op haar klassieke allegorische gedaante. Een vrouw met een los gedrapeerde tunica en een kroon van stralen, houdt in de opgeheven rechterarm een gebroken ketting vast. De linkerhand, neergelaten, houdt een lauwerkrans vast, een toespeling op een poëtische bekroning.
Ook La Legge Nuova van Camillo Pacetti wordt door uiterlijke gelijkenissen wel eens in verband gebracht met Bartholdi's beeld. De kroon heeft hier twaalf stralen, en verwijst naar de Apocalyps of de Openbaring van Johannes, het laatste boek van het Nieuwe Testament.

In de korte periode dat Firenze de hoofdstad van Italië was genoot Pio Fedi veel bijval. Hij werd gewaardeerd door een grote kring van bewonderaars, en zijn atelier werd door vele buitenlandse klanten bezocht. Het werd bijna een wereldse verplichting om naast het bewonderen van de grote monumentale werken op de nabije pleinen, in de ateliers van de kunstenaars ook de kleine beelden die voor de huiskamer bestemd waren en die amoureuze allegorieën of onderwerpen uit het Dante-universum illustreerden, te bekijken. Fedi's Nello della Pietra en Pia de'Tolomei was zo'n populair en vaak verkocht beeld. In 1865 maakte Pio Fedi een buste in marmer van Abraham Lincoln. Hij baseerde zich daarbij op foto's, gravures en andere afbeeldingen van de president. Fedi begon met de sculptuur kort na de moord op Lincoln.
In 1871 voltooide Fedi de gipsschets voor dit grafmonument van Giovanni Battista Niccolini. Het gipsmodel stond jaren in het atelier.
Musée d'Orsay ziet in Canova's Allegoria della Religione op het grafmonument voor paus Clemente XIII in de Basilica di San Pietro in Rome een mogelijke antecedent voor het Vrijheidsbeeld. Er is niet alleen de opvallende kroon, zelfs de gelaatstrekken zijn erg gelijkend.

Rome en Firenze behoorden tot de vaste bestemmingen tijdens de klassieke Grand Tour die vele kunstenaars naar Italië ondernamen. Er is geen getuigenis dat de beeldhouwers Bartholdi en Fedi elkaar ooit hebben ontmoet en of Bartholdy vertrouwd was met de florentijnse beelden. Bartholdi was een slordige autobiograaf en verder is het ook niet zo belangrijk. Bartholdi's beeld heeft niet de sensualiteit of virtuositeit van Fedi' beeld, en de iconografie is inwisselbaar. Maar de gedeelde invloeden op hun artistieke leven kunnen niet worden betwist. Beide kunstenaars grepen in deze beelden terug op de vormentaal van de Griekse en Romeinse (klassieke) oudheid, wat ze visueel verwant maakt. Net als het Vrijheidsbeeld, dat in de nasleep van de Amerikaanse Burgeroorlog werd gebouwd, wordt Fedi's sculptuur beschouwd als een van de eerste sculpturen die de eenwording van Italië symboliseert.
De Sisters of Liberty zoals de beelden samen vaak genoemd worden is een intrigerend journalistiek onderwerp, de vergelijking van beide beelden is evident maar kan historisch niet onderbouwd worden. Francesca Lidia Viano vermeldt noch Piacetti noch Pio Fedi in haar briljante boek Sentinel: The Unlikely Origins of the Statue of Liberty.

Alles is mogelijk.

Belangrijker dan de visuele overeenkomsten met Fedi's Statua della Libertà della Poesia of Piacetti's Legge Nuova, lijkt me Bartholdi's bezoek aan de Colosso di san Carlo Borromeo, een monumentaal koperen beeld dat tussen 1614 en 1698 opgericht werd in Arona, nabij Milaan.
De Sancarlone was op dat moment het grootste metalen beeld ter wereld. Het 23,5 meter hoge beeld is afgewerkt met gehamerde koperplaten die met bouten onderling verbonden zijn. De Sancarlone staat op een granieten sokkel van 11,5 meter hoog. Het beeld is toegankelijk via smalle trappen en ladders, waardoor bezoekers tot in het hoofd kunnen klimmen en door de ogen, oren en uitsparingen in de rug naar buiten kunnen kijken.
Ik kan me het plezier en de verwondering van Bartholdi wel voorstellen hoe hij na een steile klim uitkeek over het wateroppervlak van Lago Maggiore.
Bartholdi bezocht Arona om de structuur van het beeld te bestuderen. Het stelde hem gerust dat het beeld al bijna twee eeuwen standhield, ondanks de geringe plaatdikte van 1 mm.

Bartholdi noemde dit het eerste monumentale beeld dat gemaakt was volgens de repoussé techniek (het repousseren, een sculpturale techniek waarbij metalen platen in mallen gehamerd worden). Het was deze techniek die Bartholdi voor ogen had voor zijn grootse beeld in New York.