Een Vrijheidsbeeld in Antwerpen | Jules Pecher, Monument voor Jan Frans Loos, Antwerpen, 1876

Een van de meest iconische symbolen van Amerika, het Vrijheidsbeeld rijst op uit de haven van New York en verwelkomde de immigranten die ooit in de Verenigde Staten aankwamen. De Statue of Liberty werd op 28 oktober 1886 in New York ingehuldigd en was een geschenk van Frankrijk aan de Verenigde Staten. De oorspronkelijke naam van het beeld was La Liberté éclairant le monde en werd in Parijs vervaardigd door de Franse beeldhouwer Frédéric Auguste Bartholdi. Aan de inhuldiging van het beeld op Bedloe's Island in 1986 ging een bewogen geschiedenis vooraf.

Er is vaak gespeculeerd over de oorsprong van het Vrijheidsbeeld. Bartholdi's ontwerpen voor een groot beeld aan het Suezkanaal liggen dan voor de hand maar ook het beeld van Pio Fedi op het grafmonument van Giovanni Battista Niccolini in Firenze wordt daarbij als mogelijke antecedent genoemd, net als Canova's grafmonument voor paus Clemente XIII in de Basilica di San Pietro in Rome. De mogelijke antecedenten van het Vrijheidsbeeld zijn talrijk, er zijn Griekse en Romeinse godenbeelden, er is de allegorische voorstelling van het keizerlijke Frankrijk, la France impériale, de kroon met stralen kan ontleend zijn aan Sol Invictus of aan het grootzegel van Frankrijk. En er is het doolhof in de dynastieën van Griekse en Romeinse goden met hun allegorische of symbolische voorstellingen.
De iconografie van het Vrijheidsbeeld is eerder banaal en inwisselbaar, ook al werd het beeld ‘beschermd’ door een patent of ontwerpoctrooi. Bartholdi zelf gaf haar verschillende voorstellingen, de fakkel of lantaarn wisselde van hand, de gebroken ketting in de linkerhand verdween en werd de in steen gebeitelde onafhankelijkheidsverklaring.
In de late 19e eeuw duizelt het in Parijs van symbolische en allegorische voorstellingen, niet alleen op de Opéra Garnier of de Arc de Triomphe. De nieuwe paviljoenen van het Louvre worden bekroond met twee beelden van Jean-Baptiste Carpeaux, de eerste leraar van Auguste Rodin, in de Jardin des Tuileries staan een bevallige Allégorie du Silence en een Allégorie de la Comédie, er is een beeld van een licht- en leven brengende godin Diana, en beelden van waardige Romeinse vrouwen als Volumnia en Agrippina. De dynastieën van Griekse en Romeinse goden vermengen zich met de symbolen van de Republiek. Gedrapeerd in een tunica of toga, trekken ze een doolhof op van verhalen en betekenissen.
In de op verzoek van Maria de' Medici aangelegde Jardin de Luxembourg staan meer dan honderd standbeelden, waaronder de reeks Reines de France et femmes illustres. Tot 2012 stond er in de Jardin ook een schaalmodel van Bartholdi's Statue de la Liberté (1900), wellicht de mooiste versie die Bartholdy van het beeld maakte. Het bevindt zich nu in het Musée d'Orsay.

Ook in Antwerpen stond tot 1960 een opmerkelijk beeld dat in zijn voorstelling herinnert aan Parijse voorbeelden en zelfs aan Bartholdi's Vrijheidsbeeld.
Het is een standbeeld van magistraat en politicus Jan Frans Loos, die burgemeester van Antwerpen was van 1848 tot 1862. Het verkeer was in deze periode nog geen bepalende factor en het gedenkteken voor burgemeester  Loos kon zo in 1876 nog ongestoord op het einde van de Charlottalei geplaats worden [7].
Het beeld stelt de Antwerpse stadsmaagd voor die in haar linkerhand een fakkel brandend houdt. Een maagd als verpersoonlijking van een stad of een land is een motief dat al in de oudheid op Griekse munten terug te vinden is. Iconografisch zijn de stedenmaagden verwant aan Minerva. Het motief is na een opleving in de renaissanceis altijd blijven bestaan en is vooral geschikt als zinnebeeld van een republiek [4].
De grote cijfers "1859" op de voet van het monument herinneren aan 'de vernietiging van de oude Spaanse vestingwerken', een van Loos' grote verwezenlijkingen, en hebben niets te maken met de uitvoeringsdatum van het monument (1874-1876) [8]. Centraal aan de voorzijde van de sokkel staat een borstbeeld van Loos, links en rechts van het borstbeeld zien we allegorische figuren die de Nijverheid en de Kunsten voorstellen. Het zijn beelden van Auguste Rodin en Antoine-Joseph Van Rasbourgh.

Jules Romain Pécher (1830-1899) begon rond 1873 aan het Monument voor Jan Frans Loos te werken. Er was streng voorgeschreven hoe deze hulde aan een vroegere magistraat, die Antwerpen zijn Zoo schonk, eruit moest zien: een hoge sokkel waarop de Antwerpse Stedenmaagd een fakkel brandend houdt, met aan de voorzijde een kleiner wit marmeren borstbeeld van Jan Frans Loos. Zijn borstbeeld werd omringd door vier indrukwekkende figuren die de Nijverheid, de Handel, de Scheepvaart en de Kunsten voorstellen.

Om dat geheel op tijd klaar te krijgen, laat Jules Pecher zich bijstaan door Antoine-Joseph Van Rasbourgh en vooral door de in België verblijvende Auguste Rodin. Die is op dat moment nog niet bekend en is actief in Brussel op de werf van het nieuwe Beursgebouw van Léon Suys. De jonge beeldhouwer was Carrier-Belleuse gevolgd vanuit Parijs naar de bouwplaats van het nieuwe Palais de la Bourse in Brussel, waar hij een decoratieve fries creëerde over de thema's industrie, landbouw, kunst en wetenschappen.

Antoine Van Rasbourgh en Auguste Rodin

Antoine-Joseph van Rasbourg was een Belgisch beeldhouwer. Na een opleiding aan de Academie ging hij werken in het atelier van de Fransman Albert-Ernest Carrier-Belleuse, die door de Frans-Duitse Oorlog zonder opdrachten was gevallen en zich tijdelijk in Brussel had gevestigd. Van Rasbourg deelde in de grote sculpturale programma's die in Brussel door het stadsbestuur werden opgezet, zoals de decoratie van de Beurs en de Kleine Zavel. De naar Parijs teruggekeerde Carrière-Belleuse droeg hem de leiding van het beursproject over. Prompt haalde Van Rasbourg Auguste Rodin terug, die door Carrière-Belleuse in mei 1871 was ontslagen. Ze werden vrienden en vennoten. Hun samenwerking kreeg naast het gedenkteken voor Jean Loos uitdrukking in beelden voor het Koninklijk Conservatorium Brussel, het Academiënpaleis en sculpturen voor het Beursgebouw. Van Rasbourgh en Rodin voltooien er de kariatiden voor het interieur en de beeldengroepen Azië en Afrika, die een plaats krijgen op de kroonlijst.

Bij de onthulling van het Monument voor Jan Frans Loos op 27 augustus 1876 wordt Jules Pécher als enige beeldhouwer vermeld, omdat zijn signatuur op het werkstuk staat, onder de Nijverheid. Maar eigenlijk heeft het atelier dat Antoine Van Rasbourgh en Auguste Rodin intussen samen in Brussel hebben opgezet, voor de vier hoekbeelden gezorgd. Er wordt aangenomen dat Rodin de allegorieën Nijverheid, Handel en Scheepvaart voor zijn rekening heeft genomen en dat Kunst het werk van Rasbourgh is geweest, omdat het iets minder van kwaliteit zou zijn dan de overige drie beelden die bovendien verwijzen naar Michelangelo's graftombes voor Leonardo en Giuliano dei'Medici in San Lorenzo in Firenze [2].

In de winter van 1876, niet lang na de viering van de vierhonderdste geboortedag van Michelangelo, reisde Rodin naar Italië om het werk van Michelangelo te bestuderen. Rodin wilde de meer klassieke en formulematige tradities van zijn tijdgenoten overboord gooien en in plaats daarvan beeldhouwwerk maken dat, net als dat van Michelangelo, bruiste van het leven. Als de 37-jarige Rodin in Firenze aankomt, is de stad nog vol van de viering in 1875 van het vierde eeuwfeest van Michelangelo's geboorte. Met schetsen en tekeningen probeert Rodin het geheim van Michelangelo te ontsluieren. Zo maakt hij in de Sagrestia Nuova in San Lorenzo tekeningen van de Dag en de Nacht, gepersonifieerde beelden op de graftombes van de Medici. Voor elk graf maakte Michelangelo drie sculpturen die de Allegorieën van de Tijd en portretten van de hertogen voorstellen. Voor het graf van Lorenzo, afgebeeld in een melancholische en bedachtzame pose, de Schemering en de Dageraad (Aurora), voor de tombe van Giuliano de 'Medici, gezeten in een trotse houding, koos hij Dag en Nacht.
De tekeningen worden bewaard in het Musée Rodin in Parijs. Aan aan zijn vriendin Rose Beuret schrijft hij: 'Vanaf het eerste uur dat ik in Firenze ben, maak ik studies van Michelangelo, en ik geloof dat deze grote tovenaar me iets van zijn geheimen prijsgeeft.'

Auguste Rodin:

«Nothing that I have seen in photographs, in plaster casts, gives any idea of the Sacristy of San Lorenzo. It is necessary to see the tombs in profile, in three-quarters. I have spent five days in Florence, it is only today that I saw the sacristy, so, for five days I was cold. Here are three lasting impressions that I have received: Reims, the walls of the Alps, and the Sacristy, in front of which one does not analyze the first time one sees it. To tell you that since the first hour in Florence I have been making a study of Michelangelo won’t surprise you, and I believe the great magician is letting me in on some of his secrets. However, none of his pupils, nor his masters, does as he does, which I do not understand, because I search in his followers, but the secret is only in him, him alone. I made sketches in the evening in my room, not after his works, but after all of his structures – the systems that I make in my imagination in order to comprehend him. So, I feel I succeeded in giving to them the allure, this something without a name that only he can give.»[6]