Giovanni Michelucci (1891 - 1990)

Giovanni Michelucci

Giovanni Michelucci (Pistoia, 2 januari 1891 - Firenze, 31 december 1990) was een Italiaans architect en stedenbouwkundige. Hij werd beroemd door onder meer het ontwerp van het station Santa Maria Novella in Firenze en de kerk Autostrada del Sole, alsmede enkele privé-villa's in Forte dei Marmi en Versilia. Later realiseerde hij samen met Bruno Sacchi in Colle di Val d'Elsa het hoofdkantoor van Monte dei Paschi di Siena (1973-1983), waarbij opnieuw verschillende materialen werden gecombineerd en werd getracht een dialoog met de omgeving tot stand te brengen zonder afstand te doen van een hedendaagse architectonische taal. Een werk dat getuigt van een zeker pragmatisme en een geloof in de sociale efficiëntie van de bouwkunst [12].
Als architect met internationale faam was hij professor en decaan van de architectuurfaculteit in Firenze tot hij in 1948 naar de ingenieursfaculteit in Bologna overstapte. Zijn stedenbouwkundig werk is minder bekend dan zijn architecturaal werk, ondanks het feit dat hij de auteur was van verschillende vernieuwende plannen en een kritische stem vertegenwoordigde over cruciale kwesties in de stadsontwikkeling van Firenze.
Zijn projecten en voorstellen voor de stad Firenze waren van groot cultureel belang en hebben altijd een levendig debat op gang gebracht.

Tekenen was voor Michelucci meer dan een eenvoudige oefening in het voorbereiden van gebouwen. Het was een
onophoudelijke creatieve praktijk om zich plaatsen voor te stellen waar mensen zouden kunnen wonen. De tekeningen voor de vernieuwing van de wijk Santa Croce in Firenze en de reeks Elementi di città onthullen de buitengewone bijdrage van Michelucci aan de hedendaagse stedelijke architectuur [10]. Als tekenaar streeft Michelucci niet naar technische precisie, maar naar de expressionistische evocatie van vormen.
Voor hem ligt het architectuurproject ergens tussen de bouwplaats en de vitaliteit van de vrije tekening, die de toekomstige ruimten wil oproepen. Soms blijft hij een project zelfs na voltooiing tekenen, zoals in het geval van de de kerk aan de snelweg Autostrada del Sole.[12]

Een kleine geschiedenis

In 1911 behaalde hij een diploma aan het Regio Istituto Superiore d'Architettura. Hij werkte in de ijzergieterij van zijn vader en was een tijdlang graveur. Als xylograaf werkte hij van 1913 tot 1923-24, een moeilijke periode voor de jonge Michelucci, zowel vanwege de noodzaak om economische zelfstandigheid te verwerven als vanwege zijn onverdraagzaamheid tegenover het beperkte provinciale milieu waar intellectuele stimulansen ontbraken. Zijn vriend Renato Fondi betrok hem bij enkele uitgeverijprojecten, zoals Famiglia Artistica en La Tempra, die hem ook later nog aan deze Pistoiese criticus zouden binden.
Michelucci werd in 1916 naar het front geroepen tijdens de Eerste Wereldoorlog. Hij bouwde in Caporetto een klein oratorium. Het is zijn eerste architectonische werk. In 1920 kreeg hij een leerstoel aan het Regio Istituto Nazionale d'Istruzione Professionale (Koninklijk Instituut voor Beroepsonderwijs) in Rome en realiseerde hij projecten voor verschillende huizen in de omgeving van Pistoia. Ook in Rome, waar hij met zijn vrouw Eloisa Pacini naartoe verhuisde, werkte hij aanvankelijk aan de ontwerpen voor enkele kleine villa's, terwijl hij in Toscane de paviljoenen ontwierp voor de Fiera dell’Artigianato in Firenze.

Nadat Michelucci een gevestigd architect was geworden, werkte hij samen met Marcello Piacentini aan het ontwerp van de Città universitaria in Rome.

De samenwerking en vriendschap tussen Michelucci en Piacentini leidde tot de dubbele opdracht – voor de faculteiten Mineralogie en Fysiologie – die Piacentini in 1932 aan de Toscaanse architect toewees.
Met de Gruppo Toscano realiseerde hij tussen 1933 en 1935 het Stazione Santa Maria Novella. De invloed van Piacentini speelde ook hier een cruciale rol bij de toewijzing van het project.
Het project, op slechts enkele meters van de gelijknamige Florentijnse kerk, kreeg veel lof toegezwaaid voor zijn architectonische taal en harmonieuze integratie in de historische context.

Het Stazione Santa Maria Novella

In 1931 belastte de minister van Spoorwegen, Costanzo Ciano, de architect Angiolo Mazzoni met de uitwerking van een project voor de opwaardering van het Florentijnse station, dat iets verder van de kerk zou komen te liggen en aan de moderne behoeften van het spoorwegverkeer zou voldoen. Mazzoni's project stuitte echter op veel kritiek, zozeer zelfs dat de stad Firenze in 1932 een prijsvraag moest uitschrijven voor het nieuwe station: de winnaar was een groep architecten, de Gruppo Toscano, gevormd door Pier Niccolò Berardi, Nello Baroni, Italo Gamberini, Sarre Guarnieri, Leonardo Lusanna, onder leiding van Giovanni Michelucci[5]. Zij zouden een van de belangrijkste werken van het Italiaanse modernisme creëren, het Stazione Santa Maria Novella.

Dezelde groep architecten, Gruppo Toscano, realiseerde binnen het Santa Maria Novella project ook de Palazzina Reale, een koninklijk verblijf dat naast het station ligt.

In 1932 reisde Michelucci  naar Pompeï en Herculaneum. De confrontarie met deze archeologische sites speelde een sleutelrol in de ontwikkeling van Michelucci als architect en in de ontwikkeling van zijn stedenbouwkundige visie. Het artikel Lezione di Pompei [Een les uit Pompeï] dat Michelucci in 1934 samen met de dichter Roberto Papi schreef in Arte Mediterranea kan worden beschouwd als een eerste conceptuele denkoefening over stadsontwikkeling [9].

In de jaren voor de Tweede Wereldoorlog doceerde hij aan de universiteit van Firenze, waar hij in 1944 tot voorzitter van de architectuurfaculteit werd gekozen. Hij was een voorvechter van een diepgaande disciplinaire vernieuwing van de architectuur en de stedenbouw en van de rol van de faculteit ten opzichte van de problemen van de stad. De brief die hij aan de studenten en de faculteit schreef met de titel Felicità dell'Architetto zou het manifest van deze beweging worden. Eind 1945 richtte hij het architectuurtijdschrift La Nuova Città op.
Na de oorlog kwam Michelucci, nog steed in Firenze, zonder succes met een aantal hypotheses voor de wederopbouw van de wijken rond de Ponte Vecchio die tijdens de oorlog waren verwoest. Zijn voorstellen haalden het niet. De wel goedgekeurde reconstructieplannen leidden tot de creatie van steriele 'historische vervalsingen'. Dit tot grote teleurstelling van Michelucci zelf, die naar Bologna verhuisde om les te geven aan de faculteit Ingenieurswetenschappen van de universiteit.

Giovanni Michelucci keerde terug naar Toscane voor de bouw van een kleine kerk in Collina di Pistoia, en opnieuw in zijn geboortestad, rond 1950, tekende hij de ontwerpen voor de Borsa Merci (Palazzo della Cassa di Risparmio di Pistoia e Pescia). In de jaren vijftig waagt hij zich vooral op het gebied van de sacrale architectuur en bouwt hij ook in de daaropvolgende decennia verschillende kerken en monumenten: naast het project voor een wolkenkrabber in Sanremo, ontwerpt hij de chiesa della Beata Maria Verginea in Pomarance, de kleine kapel van Lagoni di Sasso in Sasso Pisano, de Ponte alle Grazie en het hoofdkantoor van de Cassa di Risparmio, beide in Firenze.
In dezelfde periode werkte hij ook mee aan de opstelling van het masterplan voor Firenze en was hij adviseur voor dat van Ferrara. Aan het eind van de jaren vijftig ontwierp hij de wolkenkrabber aan de Piazza Matteotti in Livorno. Met Carlo Scarpa werkte hij aan de herinrichting van enkele zalen in de Galleria degli Uffizi, realiseerde hij enkele universiteitsgebouwen in Bologna en werkte hij aan de kerk van het Cimitero della Vergine in Pistoia, waar hij in 1959 ook een kerk oprichtte in het Villaggio Belvedere.

In het begin van de jaren zestig bouwde hij de Osteria del Gambero Rosso aan de rand van het Collodi-park en de Cappella Sacrario ai Caduti di Kindu (gedenkkapel voor de Gevallenen van Kindu) in Pisa. In 1961 werd begonnen met de bouw van de kerk van de Autostrada del Sole, niet ver van Firenze.
Een onmiskenbaar hoogtepunt in het rjke oeuvre van Michelucci.

Dit project werd gevolgd door dat voor het hoofdkantoor van de provinciale post- en telegraafdienst in Firenze, het Santuario della Beata Vergine della Consolazione in San Marino, en de kerken in Arzignano en Longarone. In 1966, na de overstroming van Firenze, stelde Michelucci zonder succes ontwerpen op voor de inrichting van de gebouwen rond de Piazza Santa Croce. Dit was een van de grote gemiste kansen van de stad Firenze.

In 1972 werd Michelucci gevraagd een herdenkingsmonument voor Michelangelo Buonarotti (1475 –1564) te creëren naar aanleiding van de vijfhonderdste verjaardag van de geboorte van Michelangelo.
Toen Giovanni Michelucci de opdracht aanvaardde, stelde hij vragen bij het idee van een herdenkingsmonument en stelde in de plaats daarvan een 'experimenteel centrum van marmer' voor, dat een observatoriumtoren, ateliers voor kunstenaars en zelfs een openluchttheater zou omvatten (Belluzzi 1986, p. 174).
De symbolische eerste steen van het complex wordt gelegd op november 1975, maar de werkzaamheden stoppen onmiddellijk en zouden nooit meer hervat worden.

Later realiseerde Michelucci samen met Bruno Sacchi ook de zetel van Monte dei Paschi di Siena in Colle di Val d'Elsa. In de jaren zeventig en tachtig zette Michelucci zijn activiteit voort met projecten voor de kerk van Santa Rosa in Livorno, het Villaggio degli Scultori (beeldhouwersdorp) in de Apuaanse Alpen en het theatercomplex van Olbia, en in 1982 met de oprichting van de Fondazione Giovanni Michelucci, een stichting die aandacht had voor de complexiteit van sociale kwesties en stedelijke problemen.
Het project voor het nieuwe ziekenhuis te Sarzana en dat voor de Giardino degli Incontri in de gevangenis van Sollicciano te Firenze geven een beeld van de buitengewone vitaliteit van de late Michelucci, enthousiast en onvermoeibaar, blijft hij een non-conformist en een grote vernieuwer[4].

Giovanni Michelucci stierf op de laatste dag van het jaar 1990, twee dagen voor zijn 100ste verjaardag, nadat hij net het project voor het nieuwe station van Empoli had voltooid. Zijn as rust, samen met die van zijn vrouw, in de Villa Il Roseto, waar hij woonde, en nu onderdak biedt aan de Michelucci Stichting.