Giovanni Michelucci (Pistoia, 2 januari 1891 - Firenze, 31 december 1990) was een Italiaans architect en stedenbouwkundige. Hij was een van de belangrijkste Italiaanse architecten van de 20e eeuw, beroemd door onder meer het ontwerp van het Stazione Santa Maria Novella in Firenze en de kerk Autostrada del Sole.

De chiesa di San Giovanni Battista in de comune Campi Bisenzio, aan de rand van Firenze, wordt ook wel chiesa dell’autostrada of chiesa dell’autostrada del Sole, genoemd vanwege haar ligging op het kruispunt van de Autostrada del Sole en de snelweg A11 Firenze-Mare.

Chiesa di San Giovanni Battista o Chiesa dell'Autostrada del Sole [ 1960-64]

De kerk werd gebouwd door Giovanni Michelucci tussen 1960 en 1964. Het is een monument ter nagedachtenis aan de vele mensen die tijdens de bouw van de snelweg om het leven kwamen. De locatie is symbolisch gekozen omdat zij precies halverwege Milaan en Rome ligt, twee steden die door de imposante infrastructuur met elkaar verbonden werden.

De kerk heeft de emblematische vorm van een tent en staat symbool voor het onthaal van de reiziger. De architectuur zelf is contrasterend: het koperen dak is dynamisch, lijkt bijna te worden voortbewogen door de wind, terwijl de muren van de kerk opgebouwd zijn uit massieve locale steen en beton. Hetzelfde contrast zien we ook binnenin de kerk, waar het tentachtige dak, ondanks dat het van gewapend beton gemaakt is, een groot gevoel van lichtheid genereert.

Een kleine geschiedenis

De bouw van de kerk van San Giovanni Battista werd in september 1960 toevertrouwd aan Giovanni Michelucci, nadat het vorige project van ingenieur Lamberto Stoppa was opgeschort vanwege negatieve oordelen van de Soprintendenza Archeologia Belle Arti e Paesaggio van Firenze. Michelucci werd aanvankelijk alleen om advies gevraagd over het project van Stoppa dat al vanaf 1958 was voorbereid, al aan Johannes XXIII was gepresenteerd en waarvan de uitvoering, nadat de eerste steen op 13 juni 1960 met een plechtige ceremonie was gelegd, werd geblokkeerd door de Soprintendenza, die een herziening van het project eiste. Na de weigering tot overleg werd besloten het project in uitvoering definitief op te geven en Michelucci de opdracht voor een nieuw ontwerp te geven, op voorwaarde dat de reeds uitgevoerde fundamenten zouden worden gerespecteerd en de talrijke reeds bestelde kunstwerken van de kunstenaars zouden worden gebruikt.[4] Het eerste zou technisch onmogelijk blijken, het tweede was echt problematisch.

In december 1960 was de indeling van de kerk al volledig vastgelegd: de lengte-assen van de narthex-galerij en de toegangsweg naar de doopkapel stonden naast de Latijnse kruiszaal. Het schetsplan van Michelucci was klaar in het voorjaar van 1961: in dit stadium waren sommige punten al volledig gedefinieerd (de relatie tussen de stenen muurstructuur en de koperen dakbedekking, de verbinding tussen de doopkapel en de narthex, de klokkentoren en het horizontaal ontwikkelde hekwerk), terwijl andere nog nader moesten worden bestudeerd, zoals de steunpilaren en de dakstructuur.
Om tot de volumetrische definitie van het uiteindelijke dakmodel te komen, gebruikte Michelucci klei- en bronsmodellen: de oplossing van de hyperbolische doorsnede van het dak - gordijn, met de top bij het hoofdaltaar, aan de achterzijde waarvan een stijgend pad naar het kruis is gearticuleerd, een duidelijke verwijzing naar Golgotha - kwam in de tekeningen geleidelijk tot stand. Uiteindelijk zou het pad naar de klokkentoren geschrapt worden.

Pas toen architect Enzo Vannucci werd belast met de berekening van de verhoogde structuren (januari 1962) kreeg het gebouw zijn definitieve vorm: het stenen metselwerk werd dragend, evenals de pijlers, die aanzienlijk opzwollen tot de vorm van bomen, terwijl het voorgespannen betonnen dak het uiterlijk kreeg van een zeil dat op de dragende structuren rust. Afgezien van deze variaties voor de pijlers en het dak liggen de werktekeningen zeer dicht bij het voorontwerp: de enige significante verschillen zijn de plaatsing van de horizontale pyloon voor de klokken en het wegvallen van het pad op het dak [2].

De tekeningen onthullen Michelucci's onuitputtelijke onderzoekscapaciteit, gaande van minuscule architectonische details tot de grootschalige stadsontwikkeling en landschapsontwerp. Als hij tekent, streeft Michelucci ook niet naar technische precisie, maar naar een expressieve evocatie van vormen en beweging. Voor hem ligt het architectuurproject ergens tussen het leven van de bouwplaats en de vitaliteit van de vrije tekening, die de toekomstige ruimten oproept. Soms blijft hij een project zelfs na voltooiing tekenen en nieuwe mogelijkheden verkennen, zoals in het geval van de Chiesa dell'Autostrada del Sole [7] [3].

De kerk werd uiteindelijk in april 1964 in gebruik genomen. Voor Michelucci, die elke boodschap van monumentaliteit verwerpt, was de synthese tussen de architerctuur en het (geërfde) decoratieve apparaat zeer complex. Dankzij de mobilisatie van een groep kunstenaars en intellectuelen onder leiding van Bruno Zevi, aanvaardt de liturgische commissie de verwijdering van negen Sciltiaanse doeken, die het minimalisme en de kale plasticiteit van de stenen muren onherroepelijk zouden hebben aangetast [2].

De kerk bevindt zich in de vlakte ten westen van Firenze, op het gemeentelijk grondgebied van Campi Bisenzio, in een gebied dat oorspronkelijk uitgesproken landelijk was maar nu gekenmerkt wordt door allerlei administratieve en industriële voorzieningen.

De Chiesa dell'Autostrada del Sole met heeft een sterke plastische impact en vermijdt elke analogie met de omringende architectuur en het lint van de Autostrada del Sole. Het gebouw geeft de reiziger de indruk van een tent, een pleisterplaats. Voor Michelucci zijn het huis, de kerk, de markt, het handelsgebouw, het theater of de bank ontmoetingspunten met de stad, een plaats van dialoog in christelijke zin, een ruimte zonder barrières die openstaat voor de gemeenschap. Michelucci zoekt hier ook een band met het landschap. Voor de buitenmuren van de kerk kiest hij resoluut voor de steen uit de omringende heuvels, en zo is deze 'gedurfde hut met zijn rotsachtige vloeren' bedoeld om integraal deel uit te maken van het Toscaanse landschap.

Oasi Stagni di Focognano

De relatie van Michelangelo's architectuur met de omgeving is sinds de jaren zestig ingrijpend veranderd. Hoewel de coördinaten van de omgeving ongewijzigd zijn gebleven - de vlakte met de omringende heuvels, de snelweg, de nabijgelegen boerderij met grote percelen voor intensieve landbouw, zijn er ook talrijke nieuwe infrastructuren, van de landingsbaan van de luchthaven Amerigo Vespucci met alle bijhorende voorzieningen, tot het naburige administratiegebouw van de snelweg (Direzione Generale Autostrade per l'Italia) en het nabijgelegen winkelgebied van Osmannoro.
Hierdoor is het landelijke karakter, dat zo'n belangrijke rol had gespeeld bij het ontwerp van de kerk, geleidelijk vervaagd en vervangen door een beeld van de stad als een conurbatie van verschillende stadsdelen die welisaar een aaneengesloten bebouwd gebied vormen maar niet in staat zijn om met elkaar in dialoog te treden. Daar kunnen enkele gevrijwaarde naruurgebieden — Oasi Stagni di Focognano, Parco del Neto, Area naturale La Querciola en Parco della Piana — weinig aan verhelpen. In deze veranderde context lijkt het volume van de kerk een deel van zijn oorspronkelijke kracht te hebben verloren, opgeslokt door een weefsel dat, in plaats van het te laten opvallen, zijn teken en symbolische waarden verzwakt.

Giovanni Michelucci

Giovanni Michelucci (Pistoia, 2 januari 1891 - Firenze, 31 december 1990) was een Italiaans architect en stedenbouwkundige. Hij was een van de belangrijkste Italiaanse architecten van de 20e eeuw, beroemd door onder meer het ontwerp van het station Santa Maria Novella in Firenze.
Hij werd erkend als een originele en autonome stem in het Italiaanse architectonische debat, bezield door de confrontatie tussen de jonge generatie van rationalisten en de nationale academische cultuur.
Na zijn studies aan het Hoger Instituut voor Architectuur in Firenze en zijn professionele en artistieke ervaringen in de Toscaanse provincie, verhuisde Giovanni Michelucci naar Rome waar hij zijn toekomstige vrouw Eloisa Pacini ontmoette (1927), les gaf aan het Regio Istituto Tecnico Industriale (Koninklijk Technisch Industrieel Instituut) en zijn eerste professionele successen behaalde [4].

Zijn jaren in Rome met het ontwerp van twee Instituten voor de universiteitsstad en zijn overwinning in de prijsvraag voor het nieuwe stationsgebouw van Firenze in 1932, behaald met de Gruppo Toscano, bekrachtigden Michelucci's rol in de vernieuwing van de Italiaanse architectuur.
In de jaren vijftig en zestig zette hij zijn persoonlijke architectonische revolutie voort met de cyclus van kerken, met als hoogtepunt de Chiesa dell'Autostrada del Sole en de Chiesa di Longarone, en talrijke andere openbare en particuliere werken [4].

Na een leven dat bijna een eeuw duurde overleed hij in de nacht van 31 december 1990, twee dagen voor zijn 100ste verjaardag, in zijn atelier te Fiesole.