Giotto di Bondone en Taddeo Gaddi, Polittico Baroncelli (Incoronazione della Vergine tra angeli e santi), 1317-1325, Cappella Baroncelli, basilica di Santa Croce, Firenze

De Baroncelli kapel bevindt zich aan het hoofd van het rechter dwarsschip van de basiliek Santa Croce in Firenze. De kapel werd tussen 1328 en 1338 met fresco's beschilderd door Taddeo Gaddi. De frescocyclus stelt de Storie della Vergine (Verhalen van de Maagd Maia) voor.

De Baroncelli poliptiek

De polyptiek bestaat uit vijf spitsvormige panelen met in het midden de Kroning van de Maagd en aan de zijkanten figuren van heiligen en aanbiddende engelenmuzikanten, plus een predella onderverdeeld in vijf zeshoeken met Christus in het midden en figuren van heiligen aan de zijkanten.

Aan het einde van de 15e eeuw werd het paneel wat verzaagd en in een nieuwe lijst geplaatst. Bij die gelegenheid werd het cymatium van het centrale paneel verwijderd, dat in 1957 door Zeri werd geïdentificeerd als een driehoekig paneel met 'de Eeuwige en twee engelen', vroeger in de Arthur Berenson collectie in New York en nu in de Fine Arts Gallery in San Diego.

Het visuele middelpunt van de kapel vormt de Polittico Baroncelli (Incoronazione della Vergine tra angeli e santi), een veelluik dat lange tijd toegeschreven werd aan Taddeo Gaddi.

De letters in donkere zeshoeken, onderaan de centrale vakken, dragen de zin 'OPUS MAGISTRI JOCTI', oftewel 'Werk van de meester Giotto', zodat het veelluik een van de zeldzame handtekeningen van de Florentijnse kunstenaar zou dragen.
Chronologisch wordt het werk, dat bijna unaniem als een laat werk wordt beschouwd, geplaatst in de periode vlak voor Giotto's vertrek naar Napels in 1329 of vlak na zijn terugkeer in 1334, voordat hij naar Milaan ging. Federico Zeri, die ook de verdienste had van het vinden van de cuspide van het centrale paneel, poneerde als eerste een samenwerking tussen Giotto en Taddeo en een datering van rond 1328 [5], min of meer op hetzelfde moment als het begin van de fresco decoratie van de Baroncelli Kapel, die volledig onder de verantwoordelijkheid van Taddeo valt.

Het werk is nu incompleet, door de ingrepen die het van zijn bovenste deel hebben ontdaan, en binnen een rechthoekig kader, dat zeker verschilt van het profiel van een Florentijns veelluik met vijf panelen uit de eerste helft van de 14e eeuw, zoals de kunsthistoricus Giovanni Battista Cavalcaselle (Legnago, 22 januari 1819 - Rome, 31 oktober 1897) beweerde.

De maker van deze verminking zou Bastiano Mainardi (San Giminiano, 23 september 1466 - Florence, september 1513) zijn, een Toscaanse schilder die in dezelfde kapel De maagd die haar gordel aan de heilige Thomas geeft moest frescoën, en die daarom de vakken zou hebben ingesloten in een rechthoekig kader volgens een typisch laat vijftiende-eeuws gebruik.

Het type lijst dat de zijkanten en bovenkant van de polyptiek afsluit en de invoeging van zes cherubijnen in scharlaken monochroom in de ruimtes tussen de bogen, die oorspronkelijk leeg waren en daarna gevuld met houten tesserae, die doen denken aan de stijl van Domenico Ghirlandaio, Mainardi's zwager en referentiepunt, stellen ons in staat om deze remake rond 1490 te dateren.

Een hypothese over hoe het werk eruit moet hebben gezien ten tijde van de creatie werd in 1930 naar voren gebracht door Julie Gy-Wilde, die de Florentijnse polyptiek vergeleek met de polyptiek die bewaard wordt in de Pinacoteca Nazionale in Bologna, en stelde dat de bekroning die kenmerkend was voor de laatste vergelijkbaar moet zijn geweest met die van de Baroncelli-kapel, begrensd door een sterk verticalisme uitgedrukt door de geaccentueerde scherpe hoek van de typisch gotische kuspen.

Als we kijken naar het bovenste deel van de compartimenten, in het bijzonder het centrale compartiment waar de cuspsluiting ontbreekt, is het duidelijk dat het veelluik ook een voltooiingselement moet hebben gehad.

Het onderzoek naar de centrale structuur, die in de 15e eeuw werd afgebroken, leidde de kunsthistoricus Federico Zeri (Rome, 12 augustus 1921 - Mentana, 5 oktober 1998) tot de herkenning van dit fragment, dat zich voorheen in de Arthur Berenson Collection in New York bevond en nu in de Fine Arts Gallery in San Diego, Californië.

De geleerde stelde dat kunstwerken goed gelezen konden worden op het schilderij of via zwart-witfoto's, omdat hij geloofde dat die in kleur niet overeenkwamen met het origineel en de waarnemer desoriënteerden. In navolging van zijn gedachte en om een vergelijking tussen de twee technieken mogelijk te maken, geef ik, naast de kleurenafbeeldingen, de foto's van de Fototeca Zeri weer, die verklaard en dus bruikbaar zijn onder de licentie CC BY-NC-ND 4.0 DEED (Naamsvermelding - NietCommercieel - Geen Afgeleide Werken 4.0 Internationaal).

Giotto e Taddeo Gaddi, L’Eterno Padre e angeli, tempera e oro su talvola, 76 x 71 cm.
San Diego (California), Fine Arts Gallery.

Het eerste bewijs van het bestaan van de Incoronazione della Vergine verschijnt in de editie van 1932 van Bernard Berenson's Indices. De eerste toeschrijving aan Giotto, maar zonder de herkomst en datum te erkennen, wordt genoemd door kunsthistoricus Lionello Venturi.

Het compartiment onthult een zeer hoge compositorische en figuratieve kwaliteit dankzij de aanwezigheid van de drie Engelen, aanwezig in de twee bases van de kusp aan weerszijden, die zich snel naar de Eeuwige Vader bewegen, die straalt met zo'n schittering en pracht, binnen een gotisch vierhoekig 'kompas', dat het zelfs verblindend is voor de Engelen zelf die deze visie vervolgens proberen te filteren en af te zwakken met hun handen over hun ogen of met ondoorzichtige glazen instrumenten.

De figuur van de Schepper, hiëratisch en plechtig, afgebeeld met een gefixeerde blik die verder gaat dan de waarnemer zelf, is afgebeeld met in zijn handen de Scepter, de Levensboom en het Boek dat open ligt op de bladzijden waarop de Griekse letters Alfa en Omega staan om het Begin en het Einde aan te geven. Het staat iets boven het midden van de driehoek die de kusp vormt, begeleidt de verticale strekking van de engelen en centraliseert de heilige waarde van de scène met zijn sterke symbolische structuur.

Zeri realiseerde zich dat het fragment het centrale paneel van een polyptiek moest completeren en niet een geïsoleerd paneel, omdat de verhoudingen en het onderwerp niet verenigbaar waren met het laatste. Het iconografische thema van het centrale paneel eronder kon bovendien geen Kruisiging zijn vanwege de aanwezigheid van de punt van een verticale driehoek die onder de ogief verschijnt en waarschijnlijk verwijst naar de top van een troon. Op dit punt beperkte hij het veld van veronderstellingen tot twee specifieke onderwerpen, die van de 'Tronende Maagd met Kind' en de 'Kroning van de Maagd'.

Immagini suggestive degli affreschi raffiguranti scene della vita di Francesco nella Cappella Bardi, Santa Croce, Firenzel (1)