Met Beate Angelico, een tentoonstelling die gewijd is aan Fra Angelico (ca. 1395–1455), brengt Firenze hulde aan een van de grote meesters van de vroege renaissance.

De baanbrekende tentoonstelling, met ongeveer 150 werken uit meer dan 60 musea en privécollectiesis, is verdeeld over twee locaties: de Fondazione Palazzo Strozzi, onder leiding van Arturo Galansino, en het Museo di San Marco, onder leiding van Carl Brandon Strehlke, emeritus curator van het Philadelphia Museum of Art (en voormalig curator van de tentoonstelling “Beato Angelico en het ontstaan van de Florentijnse Renaissance” in het Prado Museum in Madrid in 2019).

Beate Angelico is de eerste grote monografische tentoonstelling over Fra Angelico in Firenze in meer dan zeventig jaar. Ze biedt een unieke kans om het artistieke parcours van de dominicaanse monnik te volgen, van zijn beginjaren binnen de inernationale gotiek, tot zijn rol als een van de grondleggers van de renaissanceschilderkunst.

In Palazzo Strozzi is de tentoonstelling chronologisch opgezet, al zijn er ook enkele thematisch ingerichte zalen. Het luik in het Museo di San Marco, is gewijd aan Angelico's vroege werk en de artistieke context waarin hij zich ontwikkelde. Daarnaast wordt in de bibliotheek de ontwikkeling van Angelico tot miniatuurschilder verkend.

Vroege werken

De grote zaal, waarin normaal gezien enkele van de werken te zien zijn die momenteel in Palazzo Strozzi te bewonderen zijn, is nu gewijd aan Angelico's vroege werk en de artistieke context waarin hij zich ontwikkelde. De zaal opent met het Fiesole-altaarstuk, een drieluik dat Angelico schilderde rond 1420-1423, ter gelegenheid van zijn intrede als dominicaan in het klooster van San Domenico. Het werk toont het uitzonderlijke niveau van kunstenaarschap dat de schilder bereikte toen hij iets ouder was dan vijfentwintig jaar. Een paneel naast het werk illustreert een voorgestelde reconstructie van het drieluik , dat in 1501 door Lorenzo di Credi werdontmanteld en omgebouwd tot een vierkant renaissancistisch altaarstuk, waardoor de schilderijen van de pilasters en de predella verspreid raakten over verschillende musea.
Aan de lange wand tegenover de ingang bevindt zich een selectie werken die aan Angelico's vroege periode worden toegeschreven. Ze werden chronologisch gerangschikt: van de Tebaid, daterend uit 1415-1420, tot het predellapaneel met de Imposizione del nome al Battista ( de Oplegging van de Naam van Johannes de Doper), uitgevoerd rond 1428-1430.

De reeks illustreert de evolutie van de kunstenaar, van een vooraanstaande exponent van de Florentijnse laatgotiek tot een positie waarin hij naast Masaccio als grondlegger van de renaissanceschilderkunst kan beschouwd worden, wat ook duidelijk wordt in de vergelijking tussen Angelico's Pala di San Pietro Martire en Masaccio's San Giovenale-triptiek.
Aan de andere lange wand wordt een reeks werken tentoongesteld van kunstenaars die met Angelico hebben samengewerkt: van Starnina tot de Meester van de Straus Madonna, van Lorenzo Ghiberti tot Lorenzo Monaco en Masolino da Panicale. Achter in de zaal staat het imposante Tabernacolo dei Linaioli, vervaardigd door Lorenzo Ghiberti en Angelico tussen 1432 en 1436.[2]

Beato Angelico e Lorenzo di Credi, Pala di Fiesole, 1420-1423, tavola principale, Madonna col Bambino in trono con otto angeli e i santi Tommaso d’Aquino, Barnaba, Domenico e Pietro Martire, tempera e oro su tavola; cm 215 × 236,5, Fiesole, chiesa di San Domenico

Een boeiende vergelijking is die van het altaarstuk van Fiesole met de Madonna van Nederigheid van Starnina, afkomstig uit het Bisschoppelijk Museum van Milaan. De Tronende Maagd in het altaarstuk van Fra Angelico lijkt bijna een update van het altaarstuk geschilderd door de kunstenaar die we als zijn mentor kunnen beschouwen. De figuren van de heiligen, elegant gedrapeerd met gewaden die in losse, volumineuze en soms bijna kalligrafische draperingen lang het lichaam vallen.

Marco Mozzo, directeur van het Museo San Marco:

«L’eccezionalità di questa mostra è data dalla ricostruzione di intere pale d’altare, smembrate tra il Sette e Ottocento e mai più ricomposte. Grazie ad uno studio filologico, supportato anche da indagini radiografiche, è stato possibile verificare l’ordine di alcune sue parti tagliate e disperse. Possiamo affermare che la mostra chiuda un cerchio artistico di completamento atteso da decenni».

«Het uitzonderlijke karakter van deze tentoonstelling schuilt in de reconstructie van complete altaarstukken, die ontmanteld waren in de achttiende en negentiende eeuw en nooit meer in elkaar gezet. Dankzij een filologische studie, ondersteund door radiografisch onderzoek, was het mogelijk de volgorde van enkele van de verzaagde en verspreide delen te verifiëren. We kunnen gerust stellen dat de tentoonstelling een artistieke cirkel van voltooiing sluit waar al decennia naar werd uitgekeken».

De reconstructie van het altaarstuk is uitzonderlijk. Op een paneel is een grafische reconstructie te zien van hoe dit veelluik er oorspronkelijk moet hebben uitgezien, met zijn cuspidi en onderverdeling in compartimenten volgens de veertiende-eeuwse traditie.[2]
Oorspronkelijk een drieluik, met spitsboogvormige panelen geschilderd op een gouden achtergrond, pilasters, een predella en versierde hoekstenen, en bedoeld voor het hoogaltaar van de oude kerk van San Domenico, moet het paneel in zijn oorspronkelijke vorm uit drie hoekige delen hebben bestaan, waarvan het middelste de groep Maria en engelen bevatte, en de zijdelen twee paren heiligen, van elkaar gescheiden door een console die twee spitsbogen vormt. [3]

Beato Angelico e Lorenzo di Credi, Ricostruzione parziale della Pala di Fiesole, 1420-1423, Museo di San Marco [Beato Angelico, mostra nel Palazzo Strozzi e Museo di San Marco, Firenze, 2025]

'Hier', in zijn eerste grote openbare opdracht, schrijft Angelo Tartuferi, voormalig directeur van het Museo di San Marco, 'verklaart de kunstenaar expliciet en ondubbelzinnig de stilistische en culturele componenten die destijds bepalend waren voor zijn kunst, en die terug te vinden zijn in het werk van Gherardo Starnina en Masolino da Panicale.'

De verantschap met Starnina en Masolino lijkt mooi te worden aangetoond door de vergelijking van Angelico's prachtige Madonna van de nederigheid, uitgeleend door het Nationaal Museum van San Matteo in Pisa, een vroeg werk dat kan worden gedateerd op iets vóór 1420, met Masolino's Madonna del Latte, van een paar jaar eerder en waarnaar Angelico had kunnen verwijzen.

Tot de werken uit Angelico's eerste fase die als hoekstenen van zijn oeuvre worden beschouwd, behoren de Tebaide, de Kruisiging in het Metropolitan Museum, een werk vol verwijzingen naar Masolino en Ghiberti, het zeer fraaie Madonna met Kind op Tronende met Twaalf Engelen in het Städel Museum dat wordt tentoongesteld naast een kopie van Andrea di Giusto. Een van de hoogtepunten van de tentoonstelling in Firenze is l de Kruisiging die recetelijk werd gekocht door het Ashmolean Museum in Oxford. Het werd in 1996 voor het eerst aan Angelico toegeschreven door Francis Russell en behoort tot de meest exquise panelen uit zijn vroege oeuvre. Het is nu voor het eerst te zien in Italië.

Beato Angelico, Tebaide, 1415-1420 circa

Tot de belangrijkste werken uit de eerste fase die in de tentoonstelling in San Marco te zien zijn, behoort de Tebaide, een paneel die ondanks zijn bekendheid pas in recente jaren definitief door de critici is aanvaard als een werk van Angelico.

Beato Angelico e collaboratore, Crocifissione, 1418-1420 circa, tempera e oro su tavola; cm 63,8 × 48,3, New York, The Metropolitan Museum of Art, Maitland F. Griggs Collectiono [4]

Beato Angelico, Madonna col Bambino in trono e dodici angeli, 1422-1423 circa, tempera e oro su tavola; cm 37,5 × 29,7, Francoforte sul Meno, Städel Museum [4]

Beato Angelico, Crocifissione, 1424 – 1425 circa, tempera e oro su tavola; cm 63,8 × 38,2 (con la cornice),
cm 59,7 × 34,2 (superficie dipinta) Oxford, The Ashmolean Museum, [7]

Een nieuw hoogtepunt van de tentoonstelling is de confrontatie van Angelico's Pala di San Pietro Martire, die voor het eerst herenigd wordt met de oorspronkelijke predella, en het Triptiek van de Heilige Juvenalis van Masaccio, een uitzonderlijke bruikleen van het Museo Masaccio d’Arte Sacra in Reggello.

Beato Angelico, Pala di San Pietro Martire, 1422-1423 circa, Firenze, Museo di San Marco

Masaccio, Trittico di San Giovenale, 1422, tempera e oro su tavola4, Cascia (Reggello), Museo Masaccio d’Arte Sacra

Het Tabernakel van de Linaioli, Tabernacolo dei Linaioli

In de jaren 1420 maakte Angelico een beslissende verschuiving door in zijn culturele en stilistische evolutie, waarbij hij de kunst van Lorenzo Ghiberti als zijn belangrijkste referentiepunt nam en tegelijkertijd op een originele en zeer welbespraakte manier inging op de vernieuwing van de schilderkunst die door Masaccio werd ingeleid.

In 1433 kreeg hij de opdracht voor het Tabernakel van de Linaioli, (een altaarstuk voor het Gilde van Linnenhandelaren), waarvan de marmeren omlijsting een jaar eerder door Ghiberti was ontworpen.