Lorenzo Ghiberti e Beato Angelico, Het Tabernakel van de Linaioli, Tabernacolo dell’Arte dei Linaioli, 1432-1433

In de jaren 1420 maakte Angelico een beslissende verschuiving door in zijn culturele en stilistische evolutie, waarbij hij de kunst van Lorenzo Ghiberti als zijn belangrijkste referentiepunt nam en tegelijkertijd op een originele en zeer authentieke manier inging op de vernieuwing van de schilderkunst die door Masaccio werd ingeleid.

In 1433 kreeg hij de opdracht voor het Tabernakel van de Linaioli, een altaarstuk voor het Gilde van Linnenhandelaren, waarvan de marmeren omlijsting een jaar eerder door Ghiberti was ontworpen.

Het Tabernakel van de Linaioli

Il Tabernacolo dei Linaioli, is een kleine marmeren ciborio van Lorenzo Ghiberti met een gechilderd altaarstuk van Fra Angelico (tempera op hout, 260 x 330 cm). Het werk, dat zich bevindt in het Museo nazionale di San Marco in Firenze, dateert uit 1432-1433.

Een kleine geschiedenis

De opdracht voor een extern tabernakel voor het Gilde van Linnenmakers en Tweedehandshandelaren in de Mercato Vecchio in Firenze (destijds aan de Piazza Sant'Andrea) dateert van oktober 1432, toen de timmerman Jacopo di Bartolo da Settignano, beter bekend als Papero, de opdracht kreeg het schrijnwerk voor het tabernakel uit te voeren. De marmeren delen werden gebeeldhouwd door Simone di Nanni da Fiesole en Jacopo di Bartolomeo da Settignano, naar een ontwerp van Lorenzo Ghiberti. Het is echter mogelijk dat de uitvoering met enige vertraging werd voltooid, aangezien het figuratieve deel met de zegenende Eeuwige tussen twee cherubijnen, iconografisch ontleend aan een werk van de Sienees Giovanni d'Agostino, verwantschap vertoont met werken van Della Robbia van enkele jaren later.°
Het Tabernakel van de Linaioli is Fra Angelico's vroegste bewaard gebleven schilderij met een ondubbelzinnige datering. Het belichaamt de vroege volwassenheid van de kunstenaar en de processen waarmee hij die bereikte.Het contract voor Fra Angelico dateert van 2 juli 1433, met een overeengekomen honorarium van 190 gouden florijnen. De predella wordt doorgaans gedateerd op 1434-1435. De exacte datum van de installatie van het tabernakel op de gevel van het palazzo is onbekend.

In de herfst van 1432 gaven de officieren van het Linnenmakersgilde Lorenzo Ghiberti de opdracht om voor het interieur van hun gildehuis een marmeren lijst te ontwerpen voor een afbeelding van de Maagd Maria die nog groter en weelderiger zou zijn dan het paneel van Bernardo Daddi uit 1347, staand boven het altaar van de wonderbaarlijke Maagd in de nabijgelegen Orsanmichele. Het marmeren frame was klaar in de zomer van 1433 en op 11 juli stemde Fra Angelico ermee in het drieluik te schilderen voor 190 florijnen, een duizelingwekkend bedrag vergeleken met wat bekend is over zijn inkomen vóór die datum. De keuze van Fra Angelico voor de opdracht is te verklaren door het feit dat Filippo de' Lapaccini in 1430 de penningmeester van de Arte de' Linaiuoli was, wiens zoon Giuliano in 1433 toetrad tot de Dominicaanse Observantie in S. Domenico, Fiesole.[6]

Het werk is uitzonderlijk groot en in de Florentijnse schilderkunst alleen vergelijkbaar met Cimabue's Maestà in Santa Trinita of Duccio di Buoninsegna's Madonna Rucellai. Het lijkt meer op een tabernakel dan op een monumentaal portaal. Mogelijk zijn de grootte en vorm afgeleid van een bestaand paneel of fresco uit de 13e eeuw, dat werd vervangen, of, waarschijnlijker, was het de bedoeling om de majestueuze beelden in de nissen van de Orsanmichele te laten lijken op het schilderij.

Met de verwoesting van de Mercato Vecchio om plaats te maken voor de Risanamento (de herontwikkeling van Firenze) van de stad [5], werd het oorspronkelijke hoofdkwartier van het Linaiuoli Gilde verwoest, waar de ruimte die ooit het tabernakel huisvestte, nog steeds bestond.

In 1777 was het werk ondergebracht in het Palazzo della Borsa, waar een deel van de bezittingen van de Florentijnse gilden was verzameld, en in datzelfde jaar werd het overgebracht naar het Uffizi. In 1924 werd het monumentale werk overgebracht naar het San Marco Museum.

Het tabernakel onderging een uitgebreide restauratie, die voltooid was in 2010, waarna het tijdelijk werd tentoongesteld in de Michelozzo-bibliotheek in het San Marco Museum. In 2025 was het een van de hoogtepunten tijdens de tentoonstelling Beato Angelico in Palazzi Strozzi en het Museo di San Marco.

Het centrale paneel toont een vernieuwende Aanbidding der Wijzen, waarbij de traditionele, horizontaal als een fries gerangschikte processie (zoals in de Annunciatie van Cortona) is vervangen door een cirkelvormige compositie. Maria met Kind zit nog steeds rechts en ontvangt de hulde van twee Wijzen, terwijl de rest van de processie parallel op de achtergrond is opgesteld, waarbij de derde Wijzen in gesprek zijn met Sint-Jozef. In het hoofd van de jongeman tussen de twee paarden, geschilderd in pointillistische techniek, herkennen we de hand van de jonge Piero della Francesca.°

De derde scène toont il Martirio di san Marco, de marteldood van Sint Marcus: het lichaam van de heilige wordt door de straten van Alexandrië gesleept, terwijl een enorme hagelbui liosbardt die zijn beulen op de vlucht jaagt. De rechterkant toont de storm waarvoor de figuren wanhopig vluchten, met welsprekende handelingen die alleen in de scènes uit het Leven van de Heiligen Cosmas en Damianus in het altaarstuk van San Marco te vinden zijn. De voorstelling is sfeervol.°