Er volgde lange tussenperiode, die drie eeuwen duurde en waarin er een opeenvolging was van voorstellen door enkele van de meest opmerkelijke architecten uit de 16e en 17e eeuw, die nooit zijn gerealiseerd.

Het debat rond dit belangrijke werk duurde tot het einde van de 17e eeuw, toen Groothertog Cosimo III, ter gelegenheid van het huwelijk van zijn zoon, uiteindelijk besloot om het decorum van dit monument en de ruimte ervoor te herstellen door een grote muurschildering te laten maken met een namaakgevel. Bijna tweehonderd jaar na de laatste poging tot voltooiing, in het begin van de jaren 1820, toen Firenze werd geregeerd door de Lotharingse dynastie, wekte de kwestie van de decoratie van de gevel van de Duomo opnieuw de interesse onder impuls van Giovanni degli Alessandri, voorzitter van de Academie voor Schone Kunsten en directeur van de Uffizi.

Aan het einde van de 16e eeuw besloot groothertog Francesco I dei Medici de middeleeuwse decoratie van de façade van de kathedraal te ontmantelen. Het was de bedoeling van de vorst om de belangrijkste Florentijnse tempel te voorzien van een nieuwe voorgevel die stilistisch was aangepast aan de moderne smaak, maar de vernietiging van de oorspronkelijke gevel werd niet gevolgd door de creatie van een nieuwe renaissance voorgevel. Het bleef bij een reeks monumentale houten modellen.

Het ontwerp voor Santa Maria del Fiore stond in het epicentrum van een fel debat waarin architectuur de uitdrukking was van een vernieuwde spiritualiteit en een instrument van politieke en sociale controle. 
Het eerste moderne project was van Buontalenti (1587-89), die van Francesco I de opdracht kreeg voor de nieuwe gevel in de zogenaamde Florentijnse maniëristische stijl. De maquette, gemaakt van houtsnijwerk en beschildering, heeft een zeer schilderachtig effect, maar over het algemeen lijkt het een oefening in stijl, verfijnd en bijna een doel op zich, met weinig interesse in het passen bij de al bestaande architectuur van de rest van de Duomo.

Geen van deze voorstellen werd geaccepteerd, evenmin als de voorstellen die in de 17e eeuw werden gedaan: denk aan het model dat in 1635 door de Accademia delle Arti del Disegno voor Ferdinando II werd gemaakt, of het in barokstijl uitgevoerde model van Gherardo Silvani (1635).

Het debat rond dit belangrijke werk duurde tot het einde van de 17e eeuw, toen Groothertog Cosimo III, ter gelegenheid van het huwelijk van zijn zoon, uiteindelijk besloot om het decorum van dit monument en de ruimte ervoor te herstellen door een namaakgevel te laten maken waarop een grote muurschildering de optische illusie van een nieuwe façade zou verbeelden [4].

Riproduzione della facciata dipinta del Duomo di Firenze del 1688 [10]

In de loop van de daaropvolgende decennia werden er veel plannen ingediend en verschillende postume gevels gebouwd tot 1689, toen het voorstel van Ercole Graziani een einde leek te maken aan het probleem; hij creëerde een gevel in fijn versierde gepleisterde baksteen.

Uit de houten modellen die tentoongesteld worden in het Museo dell'Opera di Santa Maria del Fiore en uit de verschillende projecten blijkt dat er nooit enige zorg was om de architectonische vormen van de bestaande structuur te respecteren (de historisch-filologische premissen ontbraken in die tijd)[5].

Giovanni Battista Silvestri , 1822

Pas in de 19e eeuw ontstond er een hernieuwd verlangen om het project definitief te voltooien en de stad Firenze een kerk terug te geven met een façade die de oude stijl van het gebouw respecteerde en zich kon aanpassen aan het omringende stedelijke weefsel.[5] Pas zo'n tweehonderd jaar na de laatste poging tot voltooiing, in het begin van de jaren 1820, toen Firenze werd geregeerd door de Lotharingse dynastie, wekte de kwestie van de decoratie van de gevel van de Duomo opnieuw de interesse onder impuls van Giovanni degli Alessandri, voorzitter van de Academie voor Schone Kunsten en directeur van de Galleria degli Uffizi.

De eerste ontwerpvoorstellen dateren uit 1822, toen Giovanni Battista Silvestri als eerste de opdracht kreeg van de voorzitter van de Accademia di Belle Arti in Firenze een plan voor een neogotische gevel te tekenen, dat echter alleen op papier bleef staan. Hierop volgden vele prijsvragen die tussen 1860-67 werden gehouden en eindeloze controverses en discussies uitlokten.[5]

Giovanni Battista Silvestri, Progetto per la facciata della Metropolitana di Firenze, 1822 [3]

Deze twee grote schilderijen van Niccolò Barducci, gebaseerd op tekeningen van Emilio De Fabris  en geschilderd in tempera op karton, geven in perspectief het effect weer van de uiteindelijke realisatie van de façade van de kathedraal  met de dubbele optie van een tricuspide bekroning in de ene en een basiliek in de andere.

De twee schilderijen werden gemaakt om de uiteindelijke oplossing van de bekroning van de zijbeuken van de façade aan het oordeel van de bevolking en het bestuur van Firenze te onderwerpen[5].

Het geschil over dit belangrijke architectonische element leefde in die tijd sterk in Firenze en had een breuk veroorzaakt tussen de publieke opinie, de kunstenaars en de heersers van die tijd vanwege de politieke en ideologische implicaties in de jaren van het ontstaan van het Koninkrijk Italië. De gevel met een driehoekige bekroning zou te sterk  hebben herinnerd aan de Franse en Duitse “vreemde” gotiek. Uiteindelijk zou de oplossing gekozen worden met een basilieke of vlakke bekroning die ook de voorkeur wegdroeg van de Fabris  en gesteund werd  door illustere collega's zoals architect Giovanni Poggi [5].

Om uiteindelijk een einde aan de kwestie te maken, was het zelfs nodig om ze allebei uit te voeren, met een spits aan de ene kant en met eenvlakke bekroning aan de andere kant van de gevel, en om een stadsreferendum te houden waarmee de voorkeur voor de tweede optie voor eens en voor altijd werd vastgelegd.
De foto van Leopoldo toont de beide opties zoals ze bouwkundig uitgevoerd werden, om zich een definitief oordeel te kunnen vormen, met links de driehoekige en rechts de vlakke bekroning.

Een dergelijke verhevigde controverse kan niet alleen op basis van esthetische overwegingen worden gerechtvaardigd; er speelden ook symbolische aspecten mee die het tot een nationaal probleem maakten, vooral omdat Firenze de hoofdstad van Italië was. Het positivistische denken, dat in essentie seculier was, steunde de basilieke vorm, terwijl de meer traditionalistische katholieken de keuze voor de driehoekige vorm van een meer uitgesproken gotische aard steunden: op de achtergrond speelden zich de conflicten af tussen staat en kerk, die culmineerden in de intrede van Victor Emanuel II de langs de Porta Pia in Rome (1870)[7].
Zoals te verwachten was, ook vanwege de evolutie van de politieke situatie, werd uiteindelijk gekozen voor de versie met de galerij (il ballatoio).

De decoratie van de gevel

Maar de façade was niet alleen een architectonische aangelegenheid en voor het uitwerken van een waardig iconografisch programma voor de sculpturale en mozaïekversiering wendde de vasthoudende De Fabris zich tot de filosoof Augusto Conti. Hij bedacht een complex theologisch ontwerp dat de verwevenheid van het christelijk geloof en de manifestatie van Florentijns genie liet zien.

De decoratie van de gevel werd uitgevoerd tussen 1883 en 1887. Er waren ongeveer dertig kunstenaars bij betrokken, die de mozaïeken, beelden en reliëfs creëerden die samen een iconografische programma vormen waarin  de figuur van Maria, naar wie de kathedraal is vernoemd, centraal staat.

Tientallen kunstenaars waren erbij betrokken, allemaal van het hoogste niveau, en meer dan zeventig figuren werden gebeeldhouwd of in mozaïek uitgevoerd. De romaanse en gotische traditie van decoratie met rood, wit en groen marmer legde een patriottische fondertoon in de gevel, die niet langer enkel verwees naar de christelijke theologische deugden, maar naar de kleuren van de Italiaanse vlag. De namen en wapenschilden van de belangrijke Florentijnse en andere families die deelnamen aan de financiering van de onderneming werden in de onderste kroonlijsten geplaatst, zodat ze zichtbaar bleven voor het nageslacht.

In 1876 werd eindelijk begonnen met de bouw, maar de arme De Fabris, die in 1883 overleed, kon de voltooiing niet meemaken. Het was aan zijn erfgenaam, Luigi Del Moro, die de leiding van de bouwplaats had overgenomen om het werk af te maken. De gevel werd officieel ingewijd op 12 mei 1887, precies drie eeuwen nadat Arnolfo's middeleeuwse gevel was ontmanteld[3]. De bronzen deuren, daarentegen, namen nog ongeveer vijftien jaar in beslag, tussen het vinden van de fondsen en de materiële realisatie, en werden tussen 1899 en 1903 geplaatst. Augusto Passaglia had het grootste aandeel in de poorten, terwijl de laatste, de deur rechts richting het zuiden, werd gemaakt door de jonge Giuseppe Cassioli. In 1903 was de gevel voltooid.

In de linkerzijbeuk van de Dom kan men het grafmonument van Emilio de Fabris bewonderen, geplaatst om de renaissancereeks van grafmonumenten voor de grote architecten van Santa Maria del Fiore te voltooien, recht tegenover die van Giotto en Brunelleschi.

Wat betreft de mozaïeken, werd het ontwerp en de realisatie van de kartons exclusief toevertrouwd aan de Genuees Niccolò Barabino, die ook een opleiding had gevolgd aan de Florentijnse Academie en dus deel uitmaakte van het artistieke milieu van de stad. De mozaïeken uitgevoerd door de Società Musiva Veneziana,

Lees ook De eerste voorgevel van Santa Maria della Fiore, Firenze | La facciata di Arnolfo