In Italië viel de ontwikkeling van de moderne architectuur samen met grootschalige bouwcampagnes onder het bewind van Mussolini. Bij het ontwikkelen van hun architectuur – in het bijzonder  nieuwe stations en postkantoren, maar ook gebouwen voor fascistische politieke organisaties en jeugdbewegingen – zochten architecten als Giuseppe Terragni, Adalberto Libera, Giovanni Michelucci en Luigi Moretti naar een eigentijdse vorm van monumentaliteit die de moderniteit van het land zou uitdrukken[2].

Het uit 1932-35 stammende Stazione Santa Maria Novella in  Firenze wordt vaak een meesterwerk van het Italiaanse rationalism genoemde. Het stationsgebouw werd in 1932 ontworpen door een groep architecten die bekendstond onder de naam Gruppo Toscano. De groep bestond uit Nello Baroni (1906-1958), Pier Niccolò Berardi (1904-1989), Italo Gamberini (1907- 1990), Sarre Guarnieri (1904-1933) en Leonardo Lusanna (1908-1973), en stond onder leiding van Giovanni Michelucci (1891 - 1990).

Stazione Santa Maria Novella in Firenze

Het was het eerste voorbeeld in Italië van een station dat gebouwd was volgens een logica van moderne functionaliteit. Hoewel het werk niet in de lijn lag van de architectonische tendensen van het fascistische triomfalisme, werd het geprezen door Mussolini zelf, die, het ontwerp van het station bekijkend, de vormen vergeleek met de fascio littorio of fasces. Niettemin verdeelde de verwezenlijking ervan de culturele wereld tussen ontevreden conservatieven zoals Ugo Ojetti en enthousiaste modernisten, zoals de jonge intellectuelen van het café Le Giubbe Rosse op de Piazza della Repubblica, onder wie Elio Vittorini, Alessandro Bonsanti en Romano Bilenchi[5].

Een kleine geschiedenis

Het eerste station van Firenze, Leopolda, werd in 1844 gebouwd naar een ontwerp van Robert Stephenson, zoon van de uitvinder van de spoorwegen. Het was een van de eerste stations in Italië dat gelegen was buiten de stadsmuren. Vier jaar later werd het tweede station, Maria Antonia, binnen de stadsmuren gebouwd, een belangrijke vernieuwing in die tijd. Het station Maria Antonia zou uiteindelijk plaatsmaken voor het huidige station dat, met uitzicht op de kerk van Santa Maria Novella, een van de hoogste uitingen was van modernisme in de Italiaanse architectuur.

Alessandro Pavolini (1903-1945), die van 1926 tot 1934 de jonge en ondernemende secretaris van de Nationale Fascistische Partij van Firenze was, wilde de stad verrijken met een uitgebreid ontwikkelingsprogramma. Het ging om de verbetering van de infrastructuur en de toegankelijkheid van een stad die ook toen al wereldwijd te boek stond als een toeristische bestemming. Dit moderniseringsproject, dat aan het begin van de twintigste eeuw werd ingeluid, omvatte noodzakelijkerwijs een oplossing voor de aanpassing van het bestaande station en zijn omgeving [2].

In 1931 belastte de minister van Spoorwegen, Costanzo Ciano, de architect Angiolo Mazzoni met de uitwerking van een project voor de opwaardering van het Florentijnse station, dat iets verder van de kerk zou komen te liggen en aan de moderne behoeften van het spoorwegverkeer zou voldoen. Mazzoni's project stuitte echter op veel kritiek, zozeer zelfs dat de stad Firenze in 1932 een prijsvraag moest uitschrijven voor het nieuwe station. De winnaar was een groep architecten, de Gruppo Toscano, gevormd door Pier Niccolò Berardi, Nello Baroni, Italo Gamberini, Sarre Guarnieri, Leonardo Lusanna, onder leiding van Giovanni Michelucci[5].)

Het ministerie van Communicatie, dat geen tijd wilde verliezen, stelde snel een jury samen. [6] Het departement van Communicatie in Rome ontving 105 inzendingen van 98 deelnemers.
Alle schetsen en modellen werden tentoongesteld in het Palazzo Vecchio. De tentoonstelliung kende een grote opkomst. De Florentijnen gaven altijd al blijk van een bijzondere gevoeligheid voor de dingen en gebeurtenissen die met hun unieke stad verband hielden. Nadat voor de tweede prijs vier ex aequo-winnaars waren aangewezen [7] werd tenslotte op 14 maart 1933 officieel bekendgemaakt dat het niet onomstreden project van de Toscaanse Groep als winnaar was gekozen.
Met nuchterheid en bescheidenheid rechtvaardigde Giovanni Michelucci de overwinning van de groep "omdat zelfs bij de jury van de wedstrijd de overtuiging was ontstaan dat dit project goed was omdat het geen architectuur was"[8].
De resultaten van de wedstrijd werden in de zomer van 1933 door Minister Costanzo Ciano bekrachtigd. De bouwwerkzaamheden werden met zo'n meedogenloze snelheid werden uitgevoerd, dat eind mei van het volgende jaar de bouw voor 90% voltooid was [10]. Zo kon op 30 oktober 1935, in aanwezigheid van de hoogste ministeriële autoriteiten en de koning, het gloednieuwe Florentijnse station Santa Maria Novella worden ingewijd. [9]

Alle schetsen en modellen werden tentoongesteld in het Palazzo Vecchio. De Florentijnen hebben immers altijd blijk gegeven van een bijzondere gevoeligheid voor de dingen en gebeurtenissen die hun unieke stad betreffen, en de tentoonstelling kende een uitzonderlijke opkomst. De jury - die onder meer bestond uit de architecten Marcello Piacentini, Cesare Bazzani en Armando Brasini, de beeldhouwer Romano Romanelli, Filippo Tommaso Marinetti en Ugo Ojetti, bekeek honderdvijf voorstellen. Uiteindelijk werden vier ex aequo-winnaars van de tweede prijs aangewezen [6] en tenslotte werd op 14 maart 1933, niet zonder interne controverse, officieel bekendgemaakt dat de eerste prijs werd gewonnen door het omstreden project van de Gruppo Toscano, te weten Giovanni Michelucci, Nello Baroni, Pier Niccolò Berardi, Italo Gamberini, Sarre Guarnieri en Leonardo Lusanna.

Marcello Piacentini, die eerder in Rome twee paviljoenen voor de Città Universitaria aan Michellucci had toegewezen, speelde een grote rol bij de toekenning van het project.
Piacentini's argumenten ten gunste van de Gruppo Toscano waren wellicht doorslaggevend, maar het kan niet worden uitgesloten dat een indirecte interventie van Margherita Sarfatti, een invloedrijk kunstcriticus en minnares van Mussolini, heeft bijgedragen tot de uitspraak. Op 10 juni 1934 ontbood Benito Mussolini, hoofd van de regering, alle ontwerpers van de Toscaanse groep in het Palazzo Venezia. Margherita Sarfatti 'had de Duce namelijk overtuigd van de schoonheid van het ontwerp voor het station van Santa Maria Novella, dat er van bovenaf gezien uitzag als een fascio littorio, een fasces die voor het fascisme een symbool van nationale eenheid was. Een puur toeval, zweren de architecten-ontwerpers vandaag nog, maar het station kon zonder verdere discussie gebouwd worden [11]. De toespraak van de Duce aan de architecten op een receptie in het Palazzo Venezia zou snel een legendarische aangelegenheid worden [12].

Piacentini’s ingrijpen ten gunste van een avant-gardeproject was volkomen onverwacht en veroorzaakte verwarring en zelfs ontzetting, niet alleen bij oudere academici, maar ook bij de jonge vaandeldragers van het Italiaanse rationalisme, zoals Carlo Belli, Bardi en Gino Pollini, die tegelijkertijd ook waardering hadden voor het kritisch oordeel en de onscrupuleus vooruitziende blik van de gevestigde Romeinse architect.[2]

De ingewikkelde geschiedenis rondom zowel de prijsvraag en bouw van het Santa Maria Novella-station in Firenze als het ontwerp van Michelucci met de Gruppo Toscano, laat zien hoe gecompliceerd de motieven achter de promotie van ‘moderne architectuur’ altijd zijn geweest. Het is heel goed mogelijk, dat de architectonische inventiviteit en weelderigheid van het gebouw het resultaat zijn van juist deze complexiteit.[2]

Claudia Conforti:

« Naast de ideologische opwinding, de beschuldigingen en de onderlinge vetes en tegenstellingen had het debat over de Florentijnse prijsvraag ook zijn verdiensten. Het zette aan tot reflectie op de technische en culturele horizon van de Italiaanse architectuur, op de relaties met Europese bewegingen en artistieke avant-gardes, op de verbinding tussen oude stad en nieuw gebouw, tussen monument, symbool en architectonisch ontwerp. Uiteindelijk zou de polemiek de complexiteit en misverstanden onthullen. Het debat laat in alle helderheid zien hoe de discipline in die periode in Italië functioneerde: rijkgeschakeerd en levendig, tegenstrijdig en merkwaardig genereus, en niet gemakkelijk te reduceren tot versimpelde historiografische categorieën.» [2]