Guido da Siena, Maestà di San Domenico, c. 1270

Guido da Siena was een schilder die actief was in de tweede helft van de 13e eeuw. Hij wordt traditioneel beschouwd als een van de de grondleggers van de hele Sienese School.

Maestà di San Domenico, c. 1270

La Maestà di San Domenico vevindt zich in het linker dwarsschip van de basiliek van San Domenico in Siena. Het is een van de directe voorlopers van de Maestàvan Duccio.

Onderaan het paneel is deze inscriptie gesschilderd:

(onderaan het werk): “ME GUIDO DA SENIS DIEBUS DE PINXIT AMENIS QUEM CHRISTUS LENIS NULLIS VELIT ANGERE PENIS ANNO DOMINI MILLESIMO CCXXI” [1]
Guido da Siena, die Christus niet wilde storen met enige straf, schilderde mij in gelukkige dagen, in het jaar (A[nno] D[omini]) 1221.

De datum in de inscriptie onderaan het werk zijn niet die van de uitvoering door Guido da Siena [3], maar zou verwijzen naar het sterftejaar van Dominique de Guzman, de stichter van de dominicanen, de orde die zijn naam draagt, en aan wie de kerk is gewijd.

Guido da Siena, Maestà di San Domenico, c. 1270, tempera e oro su tavola,
283 x 194 cm, Chiesa di San Domenico, Siena [3]

“ME GUIDO DA SENIS DIEBUS DE PINXIT AMENIS QUEM CHRISTUS LENIS NULLIS VELIT ANGERE PENIS ANNO DOMINI MILLESIMO CCXXI” [1]

Guido da Siena, die Christus niet wilde storen met enige straf, schilderde mij in gelukkige dagen, in het jaar (A[nno] D[omini]) 1221.

We weten niet of het paneel oorspronkelijk bedoeld was voor het hoofdaltaar van de kerk. Van een muur boven de zijdeur van de kerk werd het paneel op 11 augustus 1705 verplaatst naar de Venturini kapel in het linker transept, waar het vandaag de dag nog steeds hangt, afgezien van een korte onderbreking in de Sala Mappamondo van het Palazzo Pubblico van Siena, waar het op de muur tegenover Simone Martini's Maestà tussen twee schilderijen van Il Sodoma geplaats werd.

Guido da Siena, Maestà di San Domenico, 1270 circa, tempera e oro su tavola, 283 x 194 cm, Siena, Basilica di San Domenico) [Anderson — Siena - Guidoriccio da Fogliano di Simone Martino - La Madonna col Bambino di Guido da Siena - S. Vittorio e S. Ansano del Sodoma - Palazzo Pubblico — insieme)] [3]

Bij een restauratie van de fresco's in 1981 werd onder het ruiterportrret van Guidoriccio da Fogliano een onbekend fresco ontdekt dat vermoedelijk geschilderd werd door Duccio di Buonsegna en dat min of meer hetzelfde onderwerp behandelt als het monumentale fresco erboven. Rechts en links van dit wat vergane landschap schilderde Il Sodoma twee fresco's, Sant'Ansano en San Vittore (1530), twee van de vier oorspronkelijke patroonheiligen van Siena.

Simone Martini, Guidoriccio da Fogliano all'assedio di Montemassi, 1328-30; Duccio di Buoninsegna, Consegna del castello di Giuncarico, 1314, Sala del Mappamondo del Palazzo Pubblico, Siena [5]

De Maestà is een uitzonderlijk paneelschilderij, zowel vanwege de imposante afmetingen, als vanwege de stijl die zich onderscheidt van de Byzantijnse kunst. Door het vermogen de afgebeelde lichamen te laten bewegen in de ruimte, ze tot leven te brengen, of door het volume dat objecten als de troon meekrijgen. Het zijn eigenschapen die juist de kenmerken vormen van de zeer vroege renaissance.

Boven de Madonna (in de cuspide) schilderde Guido da Siena de Zegenende verlosser (il Redentore Benedicente), omringd door twee engelen.

Guido da Siena, Maestà di San Domenico, 1270 circa, tempera e oro su tavola, 283 x 194 cm, Siena, Basilica di San Domenico) [Brogi — Siena - Palazzo Comunale - Madonna col Figlio; Guido da Siena. — insieme)][Copyright © La Fondazione Federico Zeri] [2]

Maria neemt hier de houding van de Hodegetria aan (Grieks: οδηγ?τρια: Zij-die-de-weg-wijst) met het typische gebaar waarmee ze haar zoon aan de toeschouwer presenteert.
Haar silhouet is geschilderd in driekwartperspectief, gezeten op een troon die niet langer frontaal afgebeeld is.
De prachtige plooien van het gewaad van de Maagd hebben een bijzondere kwaliteit, waarbij de zoom een split creëert die lijkt vooruit te lopen op de gevlochten goud- of zilverdraad van de Madonna van Rucellai. De voeten van de Maagd, met fijne damasten puntschoenen, komen rechtsonder tevoorschijn.

Guido da Siena, Maestà di San Domenico, 1270 circa, tempera e oro su tavola, 283 x 194 cm, Siena, Basilica di San Domenico) [Foto Grassi — Guido da Siena - sec. XIII - Madonna con Bambino in trono; Cristo Redentore benedicente e angeli — insieme)][Copyright © La Fondazione Federico Zeri]

Guido da Siena, Maestà di San Domenico, 1270 circa, tempera e oro su tavola, 283 x 194 cm, Siena, Basilica di San Domenico) [Foto Electa — Guido da Siena. Redentore Benedicente. Palazzo pubblico. Siena. Part. — particolare)][Copyright © La Fondazione Federico Zeri]

Guido da Siena, Maestà di San Domenico, 1270 circa [Foto Grassi — Guido da Siena - sec. XIII - Madonna con Bambino in trono; Cristo Redentore benedicente e angeli — insieme)][Copyright © La Fondazione Federico Zeri]

Jezus verschijnt hier al zonder de filosofenjurk van de Byzantijnse traditie: hij draagt een eenvoudiger gewaad en een in de taille geknoopte sjaal. In tegenstelling tot de sterke blauwe en rode tinten van het gewaad van Maria, toont dat van Jezus meer delicate roze en olijfgroene kleuren, geaccentueerd door de witte omlijsting die wordt geboden door de drapering waarmee Maria hem in haar armen houdt.
De gezichten van Maria en het kind werden in het begin van de 14e eeuw overschilderd door een schilder van de school van Duccio, mogelijk Ugolino di Nerio.

Alle origini della pittura senese, naar de oorsprong van de Siënese schilderkunst

Het type van de Maestà di San Domenico is afgeleid van de Madonna del Bordone van Coppo di Marcovaldo, die een vergelijkbare compositie heeft. .

Luciano Bellosi erkent ook het belang van de figuur van Coppo di Marcovaldo in de schilderkunst vóór de komst van Cimabue en noemt hem 'la spina dorsale della pittura fiorentina' (de ruggengraat van de Florentijnse schilderkunst).

De Madonna del Bordone die zich in de Chiesa dei Servi in Siena bevindt, is een van de belangrijkste schilderijen uit de kunstgeschiedenis. Het werd in 1261 geschilderd door de Florentijnse kunstenaar Coppo di Marcovaldo die hiemee zijn vrijhei zou 'afgekocht' hebben na na zijn gevangenneming tijdens de Slag bij Montaperti op 4 september 1260. Gezien de artistieke invloed die het schilderij over een lange periode uitoefende, beschouwde Roberto Longhi dit werk als la prima formula (de eerste formule) van wat de Sienese schilderkunst zou worden. In dit schilderij, gesigneerd en gedateerd 1261, probeert de auteur voor het eerst te breken met de Byzantijnse traditie. Het verwijderen van de 18e-eeuwse lijst bracht de inscriptie 'A[NNO] D[OMINI] MCCLXI COPP[US] D[E] FLORE[N]TIA ME PI[N]X[IT]' aan het licht, wat de toeschrijving aan Coppo di Marcovaldo definitief bevestigde.

Coppo di Marcovaldo geeft de Madonna een levendig volume wat vernieuwend was voor de schilders die zich tot dan toe lieten inspireren en beînvloeden door de Byzantijnse kunst. Dit is een eerste poging, wat goed te zien is aan de draperingen waarmee de schilder de toeschouwer wil laten begrijpen dat er onder de gewaden een levend lichaam schuilgaat. Deze draperingen zijn zeker nog wat hoekig en onrealistisch geschilderd, wat typisch is voor Coppo di Marcovaldo, maar vóór hem had niemand dit niveau bereikt...
De draperingen zijn versierd met een techniek die bekend staat als agèmina: er werden kleine groeven gemaakt die vervolgens werden gevuld met gouden draden. De gouden strepen lijken het verloop van de drapering te creëren en te volgen.

De uitgebreide troon, met een zeer complexe decoratie, heeft een houten basis met acanthusbladeren en is bedekt met een reeks rijkelijke stoffen, beginnend met de kussens die vermoedelijk van Moorse stijl zijn, en het doek dat op de gedraaide houten rugleuning ligt en versierd is met cirkelvormige motieven.

Coppo di Marcovaldo, Madonna del Bordone, Siena, Chiesa dei Servi, 1261

Luciano Bellosi, in 1991, noemde Dietisalvi di Speme de belangrijkste schilder van het Trecnto, door te verwijzen naar enkele belangrijke werken op paneel die eerder toegeschreven waren aan Guido da Siena. Dit zijn onder andere de Madonna di San Bernardino, gedateerd 1262, de Madonna met kind in het Museo Nazionale d'Arte Medievale e Moderna in Arezzo, de Galli-Dunn Madonna en de Madonna del Voto, die ooit bestemd was voor een altaar in de kathedraal van Siena. Op basis van de de stilistische verschillen tussen Guido en Dietisalvi schreef Bellosi deze vier werken toe aan de laatste. In deze werken is een geleidelijke onthechting te zien van de invloeden van Coppo di Marcovaldo, Dietisalvi was op zoek naar een grotere lichamelijke expressie en een meer verfijnd kleurgebruik [5].

Dietisalvi di Speme, Madonna di San Bernardino, 142 × 100 cm, tempera e oro su tavola, Pinacoteca nazionale, Siena

Dietisalvi di Speme, Madonna col Bambino in trono, 1270-80 ca. (da san francesco, Arezzo), Museo Nazionale d'Arte Medievale e Moderna, Arezzo

Dietisalvi di Speme, Madonna Galli-Dunn, 1265 circa, tempera e oro su tavola, 120×70 cm, Pinacoteca nazionale, Siena

Dietisalvi di Speme, Madonna di San Bernardino, 142 × 100 cm, tempera e oro su tavola, Pinacoteca nazionale, Siena

Dietisalvi di Speme, Madonna col Bambino in trono, 1270-80 ca. (da san francesco, Arezzo), Museo Nazionale d'Arte Medievale e Moderna, Arezzo

Arte in Toscana | Dietisalvi di Speme e Guido da Siena, Dossale di Badia Ardenga

Bibliografia

Duccio. Alle origini della pittura senese, catalogo della mostra (Siena 2003-2004), Silvana, Milano 2003. ISBN 88-8215-483-1

Luciano BELLOSI , Per un contesto cimabuesco senese: a) Guido da Siena e il probabile Dietisalvi di Speme, in Prospettiva , 61, 1991, p. 6-20 (herdrukt in Luciano BELLOSI , “I vivi parean vivi”. Scritti di storia dell'arte italiana del Duecento e del Trecento , Firenze, Centro Di, 2006, pp. 56-70).

AA.VV., Duccio, Simone, Pietro, Ambrogio e la grande stagione della pittura senese, Betti editrice, Siena 2012. ISBN 978-88-7576-259-9

[1] Publiek domein. Quest'opera è nel pubblico dominio. Fonte: Art in Tuscany People and places[www.aiwaz.net/panopticon/dietisalvi-di-speme]
[2] Fonte: © Copyright Università di Bologna | La Fondazione Federico Zeri, foto licenziato in base ai termini della licenza Creative Commons Attribuzione-Condividi allo stesso modo 4.0 Internazionale | Originale
[3] Foto di Sailko, l'imagine originale è licenziato in base ai termini della licenza Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported .
[4] “Guido da Siena, die Christus niet wilde storen met enige straf, schilderde mij in gelukkige dagen, in het jaar (A[nno] D[omini]) 1221”. De datum 1221 bracht deze Madonna in het middelpunt van een van de meest verhitte controverses over de middeleeuwse Italiaanse kunst: het accepteren van zo'n vroege datum maakte Guido van Siena in feite de eerste grote meester van de Italiaanse kunst, ruim voor Giunta Pisano (actief van 1229 tot 1254) en vooral Cimabue (actief van 1270 tot 1302, waarvan werd aangenomen dat hij de meester was van Duccio di Buoninsegna, de stichter van de Sienese school.
Geen enkele stilistische analyse kan deze datum echter bevestigen. Het staat nu vast dat deze niet is aangebracht om het werk te dateren, maar om het sterfjaar te herdenken van Dominique de Guzman, de stichter van de orde die zijn naam draagt, aan wie de kerk is gewijd.
[5] Luciano Bellosi, Per un contesto cimabuesco senese: a) Guido da Siena e il probabile Dietisalvi di Speme, in Prospettiva , 61, 1991.
[5] Foto di Miguel Hermoso Cuesta, licenziato in base ai termini della licenza Creative Commons Attribuzione-Condividi allo stesso modo 4.0 Internazionale